Przeczytaj
Skład gatunkowy flory i fauny na terenie dzisiejszej Polski ukształtował się dopiero po ostatnim zlodowaceniu, ok. 12 tys. lat temu, kiedy lądolód zaczął się cofać. Gatunki, które wcześniej wyemigrowały na południe i znalazły się w refugiachrefugiach, stopniowo kolonizowały odsłaniane obszary. Dodatkowo ich rozprzestrzenianiu się sprzyjała działalność człowieka: rolnictwo i hodowla.
Gatunki obce a gatunki inwazyjne
Według Konwencji o różnorodności biologicznej gatunkami obcymi są te, które wskutek naturalnej ekspansji lub działalności człowieka znalazły się poza obszarem swojego naturalnego występowania. Większość z nich nie stanowi zagrożenia dla otaczającej przyrody – albo nie adaptują się do nowych warunków i wymierają, albo, jeżeli przetrwają, tworzą niewielkie i stabilne populacje, których wpływ na środowisko jest neutralny. Przyjmuje się, że tylko 10% gatunków obcych przetrwa w nowym środowisku i zacznie się rozmnażać, a spośród nich jedynie 10% będzie wykazywać inwazyjność. Za gatunek inwazyjny uważa się taki gatunek obcy, który zagraża różnorodności biologicznej lub zdrowiu oraz gospodarce człowieka.
Dlaczego gatunki inwazyjne są groźne?
Gatunki inwazyjne negatywnie wpływają na bioróżnorodność, ponieważ:
konkurują z rodzimymi gatunkami o zasoby środowiska: miejsce do życia i rozrodu, pokarm (np. ryba babka bycza – Neogobius melanostomus), światło i wodę (np. roślina barszcz Sosnowskiego – Heracleum sosnowskyi);
ze względu na brak naturalnych wrogów (gdyż są obce dla rodzimych gatunków) mają dużą zdolność adaptacyjnąadaptacyjną do nowego środowiska;
mogą się intensywnie mnożyć i zajmować wciąż nowe obszary, wypierając z nich rodzime gatunki lub znacznie ograniczając ich liczebność;
niszczą biocenozy i zmieniają ich skład gatunkowy – zarówno w grupie producentów, jak i zależnych od nich konsumentów;
przenoszą pasożyty i patogenypatogeny, które mogą być groźne dla rodzimych gatunków, ponieważ te nie mają wykształconych mechanizmów obronnych; niektóre pasożyty (np. nicień Baylisascaris procyonis, którego nosicielem jest szop) są niebezpieczne dla życia człowieka;
mogą powodować lokalne ginięcie gatunków rodzimych na skutek krzyżowania siękrzyżowania się z nimi i powstawania hybryd.
W Polsce zidentyfikowano ok. 1800 obcych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, z czego nie wszystkie tworzą rozmnażające się populacje, a niektóre występują sporadycznie. Za inwazyjne i szeroko rozpowszechnione, a więc najbardziej zagrażające, uznano 32 gatunki roślin i 20 gatunków zwierząt. Drugie tyle organizmów inwazyjnych pozostaje w uprawach i hodowlach lub ma ograniczony zasięg występowania – co oznacza, że wkrótce mogą stać się zagrożeniem.
Jak rozprzestrzeniają się gatunki inwazyjne?
Rozprzestrzenianiu się gatunków sprzyjają rozwój handlu, transportu i turystyki oraz czynniki pośrednie, np. ocieplenie klimatu. Wyróżnia się kilka przyczyn inwazji obcych gatunków – zostały one omówione poniżej.
Z powodów gospodarczych w Polsce znalazły się na przykład:
czeremcha amerykańska (Padus serotina) – sadzona w lasach, by zwiększyć podszyt;
barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi) – stosowany jako kiszonka dla krów;
norka amerykańska (Neovison vison) – hodowana na futro;
pstrąg źródlany (Salvelinus fontinalis) – wpuszczany do strumieni dla celów wędkarskich.
Obce gatunki sprowadza się również do farm hodowlanych, ogródków przydomowych, upraw rolnych, ogrodów botanicznych czy jako zwierzęta domowe. Przykładem mogą być rośliny rdestowiec japoński (Reynoutria japonica), kolczurka klapowana (Echinocystis lobata) czy rudbekia naga (Rudbeckia laciniata). Ze zwierząt są to np. ptak gęsiówka egipska (Alopochen aegyptiacus) czy żółw czerwonolicy (Trachemys scripta elegans). Często osobniki, które uciekły z niewoli (lub zostały wypuszczone przez nieodpowiedzialnych hodowców), tworzą ekspansywneekspansywne populacje.
Gatunki obce mogą trafić do nowego środowiska wraz z przewożonymi towarami, roślinami i zwierzętami. W ten sposób przenoszone są m.in. pasożyty i patogeny, jak np. lęgniowiec wywołujący dżumę raczą (Aphanomyces astaci) czy bezskorupowy ślimak ślinik luzytański (Arion lusitanicus), niszczący ogrody i uprawy. Różnorodne organizmy są także transportowane w wodzie balastowej i na kadłubach statków, w kontenerach przewożonych w ciężarówkach, samolotach i pociągach, a także w bagażach turystów – tą drogą trafiły do nas m.in. jenot (Nyctereutes procyonoides), ryba babka bycza (Neogobius melanostomus), krab wełnistoręki (Eriocheir sinensis) czy skorupiak wioślarka kaspijska (Cercopagis pengoi).
Budowanie kanałów, mostów i tuneli otwiera nowe możliwości ekspansji – tą drogą rozprzestrzeniły się takie gatunki jak kiełż (Dikerogammarus villosus), sumik karłowaty (Ameiurus nebulosus) czy piżmak amerykański (Ondatra zibethicus).
Metody zwalczania gatunków inwazyjnych
W przypadku pojawienia się gatunków inwazyjnych najważniejsze jest szybkie podjęcie działań. Przykładem takich działań może być tworzenie azyli dla zwierząt należących do gatunków obcych pochodzących np. z nielegalnego handlu. Zwierzęta w legalnej hodowli zawsze muszą być rejestrowane przez regionalną dyrekcję ochrony środowiska. By ograniczanie inwazji było skuteczne, niezbędna jest edukacja społeczeństwa.
Słownik
(łac. adaptatio) przystosowanie się organizmu do prawidłowego funkcjonowania w zmienionych warunkach środowiska
(łac. expando – rozciągam, rozszerzam) szybkie zajmowanie przez gatunek nowych obszarów, rozprzestrzenianie się
(łac. herba – ziele, trawa; caedo – zabijam) środki chwastobójcze, służące do hamowania rozwoju lub niszczenia roślin niepożądanych w uprawie
kojarzenie się płciowe dwóch odmiennych genetycznie osobników tego samego lub różnych gatunków
(gr. pathos – cierpienie; genos – ród, pochodzenie) czynniki wywołujące choroby, np. wirusy, bakterie, grzyby
(łac. refugium – schronienie) miejsce, w którym liczne gatunki roślin i zwierząt przetrwały niekorzystne warunki ostatniego zlodowacenia
pułapka pozwalająca na odłowienie ze środowiska żywego zwierzęcia w celu przeniesienia go w inne miejsce