Przeczytaj
Francja. „Trzeba, aby Polska trwała”
W dniu niemieckiej napaści na Polskę (1 września 1939 r.), ta pozostawała w sojuszu obronnym zawartym z Francją 19 lutego 1921 r., potwierdzonym traktatem gwarancyjnym z grudnia 1925 roku. Zapisano w nim, że w razie agresji na którąś ze stron „oba Rządy porozumieją się celem obrony ich terytoriów i ochrony swych słusznych interesów”. To ogólne sformułowanie oznaczało, że wprawdzie pomoc jest pewna, ale jej zakres i forma zostaną wspólnie ustalone dopiero w momencie wystąpienia bezpośredniego zagrożenia.
Próbę doprecyzowania sformułowań traktatowych podjęto w maju 1939 r. w dwóch dokumentach: protokoleprotokole politycznym z 12 maja i wojskowym z 19 maja. Ten pierwszy był ważniejszy, bo od jego podpisania uzależnione było wejście w życie ustaleń drugiego. Protokół polityczny stwierdzał m.in., że „Polska i Francja zobowiązują się wzajemnie do udzielenia sobie natychmiast całej pomocy i wsparcia, do jakich są zdolne”. Natomiast w drugim z dokumentów zapisano, że francuskie działania powietrzne miały zostać podjęte już pierwszego dnia konfliktu, a następnie, „gdy tylko część sił francuskich będzie gotowa (około trzeciego dnia), Francja rozwinie stopniowo działania zaczepne o celach ograniczonych”*. Sformułowanie „działania zaczepne o celach ograniczonych” nie gwarantowało więc użycia ani konkretnych sił, ani osiągnięcia ambitnych celów, ponieważ działania zaczepne mają z zasady formę raczej rozpoznawczą. Francja miała natomiast przystąpić do ofensywy od piętnastego dnia mobilizacji swych sił zbrojnych, który to dzień minął 18 września 1939 roku. W przypadku agresji Związku Sowieckiego zobowiązania francuskie były minimalne: miała ona wesprzeć Polskę materiałami wojskowymi oraz służyć swoimi doradcami.
Indeks górny *Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej, t. I, cz. II, Londyn 1951, s. 99‑100. Indeks górny koniec*Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej, t. I, cz. II, Londyn 1951, s. 99‑100.
Warte zwrócenia uwagi jest to, że ustalenia obu protokołów nie obowiązywały w dniu 1 września 1939 roku. Ważniejszy z nich, czyli protokół polityczny, został bowiem podpisany przez ministra spraw zagranicznych Francji dopiero 4 września tego roku, a więc już w momencie trwania wojny polsko‑niemieckiej. W maju 1939 r. francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych liczyło jeszcze na uniknięcie wojny za pomocą środków wyłącznie dyplomatycznych. Z formalnego punktu widzenia więc we wrześniu 1939 r. Francja nie miała obowiązku wypowiadania wojny Niemcom, co jednak zrobiła 3 września. Jednocześnie nie miała też obowiązku przeprowadzenia mobilizacji głównych sił powietrznych i lądowych (a to stało się 2 września) ani rozpoczęcia ofensywy o jakimkolwiek zasięgu.
W nocy z 6 na 7 września oddziały czternastu dywizji francuskich przekroczyły granicę Niemiec w Zagłębiu Saary i odepchnęły Niemców, najdalej w rejonie miasta Hornbach, na odległość ponad 20 km. Do 16 października 1939 r. w ofensywie zginęło 1750 żołnierzy francuskich i 98 oficerów. Francuzi stracili też około 120 samolotów (Niemcy – 56). Następnie front się zatrzymał i trwał na tych pozycjach do ataku niemieckiego w maju 1940 roku. Generał Louis Faury, szef francuskiej misji wojskowej w Polsce, tak zapamiętał rozmowę, jaką w sierpniu 1939 r., jeszcze przed wyjazdem z Francji odbył z głównodowodzącym generałem Mauricem Gamelinem i jego zastępcą, gen. Alphonsem Georgesem:
Poruszam następnie kwestię, która nie dawała mi spokoju… Jeśli Polska stanie się przedmiotem agresji, to jedynie ofensywa wojsk francuskich będzie w stanie zmusić Niemców do zelżenia ich duszącego uścisku. W jakim terminie rozpocznie się ta ofensywa? Milczenie. Następnie gen. Georges daje do zrozumienia, że armia francuska nie jest zdolna do podjęcia ofensywy i że nie ma możliwości określenia terminu, w którym będzie ona gotowa do działania na wielką skalę. Do tego czasu mogą wchodzić w rachubę jedynie defensywne lub ograniczone działania zaczepne. Gdy nie mogę ukryć mego rozczarowania, gen. Gamelin dorzuca po prostu tych kilka słów: „Trzeba, aby Polska trwała”.
Cytat za: Polskie Siły Zbrojne w Drugiej Wojnie Światowej, t. I „Kampania Wrześniowa”, cz. 3, Londyn 1959, s. 9.
Wielka Brytania. Niepewne wsparcie
W dniu 31 marca 1939 r. Neville Chamberlain, premier Wielkiej Brytanii, wypowiedział w angielskiej Izbie Gmin następujące słowa:
…w wypadku jakiejkolwiek akcji, która wyraźnie zagrażałaby niepodległości Polski i której rząd polski uznałby za konieczne przeciwstawić się swymi siłami narodowymi, rząd J.K. Mości będzie uważał, iż jest zobowiązany do natychmiastowego okazania rządowi polskiemu wszelkiej pomocy, jakiej będzie w stanie mu udzielić (...).
Cytat za: Tadeusz Szumowski, 1939: kulisy brytyjskich gwarancji dla Polski, „Polityka”, 17 czerwca 2019 r.
Nie był to jednak akt o jakiejkolwiek mocy prawnej, lecz dopiero deklaracja jego zawarcia. Dlatego też 6 kwietnia 1939 r. polski minister spraw zagranicznych Józef Beck podpisał w Londynie oficjalne dokumenty będące dwustronną gwarancją, która miała być wstępem do porozumienia wojskowego. To ostatnie zawarto 25 sierpnia 1939 roku.
Artykuł pierwszy dokumentu stanowił:
W razie gdyby jedna ze stron umawiających się znalazła się w działaniach wojennych w stosunku do jednego z mocarstw europejskich na skutek agresji tego ostatniego przeciwko tejże stronie umawiającej się, druga strona umawiająca się udzieli bezzwłocznie stronie umawiającej się znajdującej się w działaniach wojennych wszelkiej pomocy i poparcia będących w jej mocy.
Cytat za: Układ o pomocy wzajemnej między Polską a Wielką Brytanią (1939), wikipedia.org, dostęp 20.08.2021.
Niestety, sformułowanie, że Anglia udzieli wsparcia „będącego w jej mocy”, nie wymieniało, na czym konkretnie miałoby ono polegać. Nie jest precyzyjne także określenie, że pomoc ta zostanie udzielona „bezzwłocznie”. Oznacza ono bowiem tylko tyle, że nastąpi to najszybciej wtedy, kiedy będzie to możliwe. Dla porównania umowa z Francją przewidywała jednak kalendarz działań – np. operacje powietrzne lotnictwa (francuskiego) miały zostać podjęte już pierwszego dnia konfliktu, a następnie, około trzeciego dnia, armia lądowa rozpocznie działania zaczepne.
W tajnym protokole dołączonym do układu znalazły się zapisy, których konsekwencje boleśnie odczuł kilka lat później polski rząd emigracyjny. Sformułowanie „jedno z mocarstw europejskich” dotyczące agresora wyjaśniono jednoznacznie, wskazując wyraźnie na Niemcy. Gdyby natomiast napaść pochodziła ze strony innego państwa, to Wielka Brytania zobowiązała się jedynie do konsultacji. Ponadto umowa obejmowała reakcję brytyjską wyłącznie na „zagrożenie niepodległości” Polski, ale już nie dotyczyła jej integralności terytorialnej (czyli kwestii przebiegu granic). Na oba te zapisy umowy powoływał się potem wielokrotnie premier angielski Winston ChurchillWinston Churchill, nakłaniając Władysława SikorskiegoWładysława Sikorskiego i Stanisława MikołajczykaStanisława Mikołajczyka do ustępstw wobec Związku Sowieckiego w kwestii przebiegu granicy wschodniej.
Pierwsze oddziały brytyjskie przybyły do Francji 4 września 1939 r. i zajęły stanowiska wzdłuż granicy belgijskiej. Tego samego dnia samoloty RAF zbombardowały niemieckie bazy nad Morzem Północnym, a marynarka rozpoczęła morską blokadę Niemiec. Niemniej jednak aż do kwietnia 1940 r., czyli do ataku Trzeciej Rzeszy na państwa Europy Zachodniej, trwała tzw. „dziwna wojna”, określana tak, ponieważ praktycznie nie prowadzono tam żadnych działań wojennych.
Sojusznicy wobec informacji o pakcie Ribbentrop‑Mołotow
Informacja o tym, że Trzecia Rzesza i Związek Sowiecki porozumiały się co do tego, że w najbliższych tygodniach dokonają wspólnie agresji na Polskę, dotarła do ambasady amerykańskiej w Moskwie dzień po podpisaniu paktu Ribbentrop‑Mołotowpaktu Ribbentrop‑Mołotow. Poufnie przekazał ją swojemu amerykańskiemu koledze sekretarz poselstwa niemieckiego w trakcie porannej gry w tenisa. Wiadomość wysłano do Waszyngtonu, gdzie dotarła przed południem, Amerykanie natychmiast zawiadomili Brytyjczyków, a w Paryżu francuski minister spraw zagranicznych Georges Bonnet ostrzegł ambasadora Jerzego Łukasiewicza, iż jest prawdopodobne, że rosyjsko‑niemiecki pakt jest skierowany przeciw Polsce. Podobny sygnał z Londynu przesłał też do Warszawy ambasador Edward Raczyński już 22 sierpnia. W Warszawie powątpiewano jednak w pewność tych informacji. Polskie władze zakładały, że wobec znanej wrogości Hitlera wobec komunizmu i Związku Sowieckiego Stalin na pewno nie dążyłby do wspólnej granicy z Niemcami.
Na usprawiedliwienie tego błędu warto przywołać treść depeszy amerykańskiego ambasadora w Moskwie tydzień po tym, jak wysłał do Waszyngtonu informacje o treści porozumienia między Trzecią Rzeszą a ZSRS. Pisał on m.in., że „skłonny jest odrzucać krążące w Moskwie i innych stolicach […] plotki, iż […] porozumienie zawarte między Niemcami i Związkiem Sowieckim obejmuje sowieckie operacje wojskowe przeciw Polsce”*.
Indeks górny *Cytat za: artykuł Fakty i mity wokół paktu Ribbentrop‑Mołotow, W. Mazur, 2017, polityka.pl, dostęp: 31.01.2022. Indeks górny koniec*Cytat za: artykuł Fakty i mity wokół paktu Ribbentrop‑Mołotow, W. Mazur, 2017, polityka.pl, dostęp: 31.01.2022.
Jak rozumieć tą sytuację? Informacje o porozumieniu między Niemcami i Związkiem Sowieckim, którego przedmiotem będzie m.in. podział terenów Polski, docierały do stolic europejskich z różnych źródeł od wielu tygodni. W najlepszym razie uznawano je za godne tylko tego, aby uwzględnić je jako jeden z wariantów rozwoju wydarzeń. Pełny tekst paktu Ribbentrop‑Mołotow wraz załączonym do niego tajnym protokołem poznano dopiero po wojnie.
Churchill a sprawa polska
Z doświadczeń I wojny światowej wynikało, że skuteczne prowadzenie wojny z Niemcami wymaga współdziałania dwóch frontów – wschodniego i zachodniego. Przez pewien czas państwom zachodnim mogło się wydawać, że nigdy nie dojdzie do takiej sytuacji: na mocy paktu Ribbentrop‑Mołotow powstała wspólna granica ZSRS i Trzeciej Rzeszy, oba państwa obowiązywał pakt o nieagresji, a Niemcy błyskawicznie posuwali się w stronę Atlantyku i Morza Śródziemnego, zajmując kolejne kraje.
Sytuacja zmieniła się diametralnie po ataku Trzeciej Rzeszy na dotychczasowego sojusznika 22 czerwca 1941 roku. Odtąd Związek Sowiecki stał się naturalnym sprzymierzeńcem państw walczących z nazistowskimi Niemcami. Winston Churchill widział w Rosji niezbędnego sojusznika do pokonania Trzeciej Rzeszy, przede wszystkim ze względu na potencjał militarny ZSRS i możliwość zaangażowania dużych sił niemieckich na frocie wschodnim. W maju 1942 r. ustąpił jednak pod presją Władysława Sikorskiego, który oprotestował projekt traktatu sojuszniczego pomiędzy Wielką Brytania i ZSRS, zakładającego uznanie aneksji terytorialnych Rosji sprzed 22 czerwca 1941 roku. Churchill zgodził się z argumentacją, że o granicach powinien zadecydować ostateczny układ sił po wojnie. Traktat zawarto pod koniec maja 1942 r. bez klauzulklauzul terytorialnych.
Przedstawiciele koalicji antyhitlerowskiej pierwotnie zakładali, że utworzenie drugiego, zachodniego frontu, na który naciskał Józef Stalin i Rosja, nastąpi na Bałkanach. Oznaczałoby to, że Europa Środkowa, w tym również Polska, zostanie wyzwolona przez armię amerykańską i brytyjską. Bitwa na łuku kurskimBitwa na łuku kurskim zmieniła jednak sytuację. Trzy miesiące później, kiedy Churchill, Roosevelt i Stalin spotkali się w TeheranieTeheranie, wojska sowieckie stały już nad Dnieprem, a 4 stycznia 1944 r. przekroczyły przedwojenną granicę Polski. Było jasne, że Europa Środkowa padnie łupem Stalina. Układ sił, który w maju 1942 r. Churchill z Sikorskim wyobrażali sobie inaczej, zmienił się dla Polski na skrajnie niekorzystny. Churchill miał jeszcze nadzieję, że za cenę rezygnacji przez Polskę z ziem położonych za linią Curzonalinią Curzona Stalin uzna prawo Polaków do niepodległości. W tym duchu wielokrotnie nakłaniał Mikołajczyka i Stalina do rozmów. Nie miał jednak za sobą żadnej realnej siły, która mogłaby nakłonić tego drugiego do zmiany planów.
Stany Zjednoczone Ameryki
W przeciwieństwie do Francji i Wielkiej Brytanii Stany Zjednoczone w 1939 r. nie miały żadnych formalnych zobowiązań wobec Polski. Wobec konfliktu europejskiego zajęły początkowo stanowisko neutralne. Amerykańska opinia publiczna była niechętna angażowaniu się w nową wojnę w Europie, wciąż bowiem pamiętano o blisko 130 tys. poległych podczas pierwszego, światowego konfliktu. Później, po japońskim ataku na Pearl HarborPearl Harbor i włączeniu się Stanów do II wojny świtowej, Amerykanie w sprawach Polski zdawali się zazwyczaj na Brytyjczyków, popierając ich inicjatywy.
Słownik
bitwa stoczona między siłami niemieckimi a sowieckimi w czasie od 5 lipca a 23 sierpnia 1943 roku; od tego momentu do zakończenia wojny w maju 1945 r. wojska niemieckie przeszły do nieustannego odwrotu na froncie wschodnim
zastrzeżenie lub warunek zawarte w podpisywanej umowie, układzie, traktacie
pierwsza konferencja (28 listopada 1943 – 1 grudnia 1943 r.) wielkiej trójki: Winstona Churchilla reprezentującego Wielką Brytanię, Franklina D. Roosevelta, prezydenta Stanów Zjednoczonych, oraz Józefa Stalina, dyktatora ZSRS. Podczas konferencji przywódcy wielkiej koalicji antyhitlerowskiej postanowili, że powojenna granica polsko‑radziecka przebiegać będzie wzdłuż linii Curzona. Oznaczało to utratę przez Polską blisko połowy przedwojennego terytorium na rzecz sowietów, w tym tak ważnych ośrodków polskiej kultury jak Lwów i Wilno. W zamian Polska miała otrzymać część ziem wschodnich Niemiec, Prus Wschodnich i Gdańsk. Decyzje podjęte przez wielką trójkę w sprawie polskiej nie zostały podane do publicznej wiadomości, ani nie poinformowano o nich polskich władz na uchodźstwie.
proponowana linia rozgraniczenia wojsk polskich i bolszewickich zaproponowana w lipcu 1920 r. przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George’a Curzona; linia przebiegała od Grodna przez Jałówkę, Niemirów, Brześć, Dorohusk, na wschód od Hrubieszowa, dalej na Kryłów, skąd na zachód od Rawy Ruskiej i na wschód od Przemyśla aż do Karpat
(ang.) w 1941 r. największa baza amerykańskiej floty wojennej położona na hawajskiej wyspie Oʻahu, na Oceanie Spokojnym, zaatakowana 7 grudnia 1941 r. przez japońskie lotnictwo, co uważa się za moment włączenia się Stanów Zjednoczonych do II wojny światowej
pakt o nieagresji zawarty między ZSRS a Trzecią Rzeszą 24 sierpnia 1939 r., stał się bezpośrednią przyczyną wybuchu II wojny światowej
w tym kontekście będzie to ogół zasad postępowania przyjętych w określonych okolicznościach. W innym znaczeniu może to być też np. oficjalne pisemne sprawozdanie z przebiegu czynności urzędowych, rozprawy, posiedzenia, zebrania itp.
Słowa kluczowe
II wojna światowa, Polska pod okupacją, polskie władze na uchodźstwie, wielka koalicja, alianci, linia Curzona, konferencja w Teheranie, pakt Ribbentrop–Mołotow
Bibliografia
J. Łojek, Agresja 17 września. Studium aspektów politycznych, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990.
J. Karski, Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919‑1945, Wydawnictwo Poznańskie, 2019.
P. Korzeniowski, Flandria 1940, Wyd. Bellona, Warszawa 2013.