Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Współczesne państwo demokratyczne

Współczesne państwo demokratyczne bazuje na koncepcji państwa prawa. Powstała ona na gruncie niemieckiej myśli konstytucyjnej w XIX w., a jej ojcem był Robert von Mohl. Tym mianem określano państwo, którego władze działały na mocy i w granicach określonych formalnie ustanowionym prawem, a nie samowolnie i nieprzewidywalnie jako rządy despotyczne.

Wraz ze zwycięstwem ustroju demokratycznego w Europie koncepcja państwa prawa została scalona z regułami demokracji. Obecnie za podstawowe wyznaczniki demokratycznego państwa prawa uważa się następujące zasady:

• zaufanie obywateli do państwa i stanowionego prawa;

• ochrona słusznie nabytych praw;

• niedziałanie prawa wstecz;

• stabilność, przewidywalność zmian oraz jawność prawa;

• prawo do sądu;

• prawo do rzetelnej procedury sądowej i niezawisłości sędziowskiej;

• ustawowy tryb stanowienia norm w zakresie praw człowieka i obywatela, kodeksów prawnych, systemów wyborczych, budżetu, prawa podatkowego, ustroju i organizacji centralnych władz państwa (zwłaszcza sądownictwa), samorządu powszechnego, stanów nadzwyczajnych);

• jedność porządku prawnego.

Struktura polityczno‑terytorialna państwa

Państwo unitarne

Państwo unitarneunitaryzmunitarne (jednolite) charakteryzuje się najprostszym rodzajem wewnętrznej organizacji. W państwie o takim ustroju centralne organy państwa sprawują niepodzielnie suwerenną władzę nad całym jego obszarem.

R1QDnzE24eft5

Mapa Europy z zaznaczonymi granicami państw. Na mapie wyróżniona jest czerwonym kolorem Polska.

Nie wyklucza to wieloszczeblowego systemu organów władzy realizujących konstytucyjnie przyznane kompetencje na obszarze jednostek podziału terytorialnego (np. lokalne i regionalne organy administracji, instancje władzy sądowej).

System władz terytorialnych w państwie unitarnym (pionowy podział władzy) może być zorganizowany według modelu centralistyczno‑biurokratycznego lub decentralistyczno‑samorządowego. W obu przypadkach chodzi wyłącznie o dział władzy wykonawczej (administracyjnej). W pierwszym z nich możliwie najwięcej kompetencji zachowują centralne władze wykonawcze państwa (rząd, ministrowie) oraz organy władz administracyjnych wyższych stopni kosztem niższych. Organy administracji (w skrajnym przypadku na wszystkich szczeblach) pochodzą bezpośrednio lub pośrednio z mianowania władz centralnych, są przez nie kierowane i ponoszą przed nimi odpowiedzialność.

W drugim przypadku władze lokalne i regionalne pochodzą w całości lub w części z wyboru dokonywanego przez mieszkańców jednostki administracyjnej podziału terytorialnego określonego szczebla (w Polsce: gminy, powiaty, województwa). Z reguły na każdym szczeblu władze samorządowe składają się z wybieranych bezpośrednio organów przedstawicielskich (stanowiących i kontrolnych) oraz z władz wykonawczych. Te ostatnie wybierane są bezpośrednio przez wyborców lub przez organy przedstawicielskie, przed którymi ponoszą odpowiedzialność typu parlamentarnego (czyli ponoszą odpowiedzialność za każde swe działanie, nawet jeśli jest zgodne z prawem).

Algorytm (wzór) podziału kompetencji między władze poszczególnych szczebli administracji odbywa się najczęściej według zasady pomocniczości (subsydiarności).

Władze centralne wykształciły różnorodne instrumenty oddziaływania na władze samorządów. Należą do nich:

• system dublowania władz administracyjnych tego samego szczebla (np. w Polsce na szczeblu województwa działają rządowy wojewoda i samorządowy sejmik, marszałek i zarząd województwa);

• system zespolenia władz rządowych i samorządowych na jednym szczeblu;

• instrumenty kontroli i nadzoru (zatwierdzanie lub możliwość wetowania przez władze rządowe wyborów i decyzji podjętych przez władze samorządowe – w Polsce np. możliwość uchylenia uchwały organu stanowiącego samorządu przez wojewodę; ustanawianie zarządu komisarycznego; rozpisywanie przedterminowych wyborów samorządowych).

Państwo federalne

Państwo federalnefederacjafederalne złożone jest z części składowych: podmiotów federacji przybierających różne zwyczajowe nazwy (stany, kantony, konfederacje, kraje).

Federacja może zostać utworzona z inicjatywy suwerennych państw, które zawierają umowę federacyjną, zrzekając się części pierwotnie pełnej suwerenności. W taki sposób powstała federacja kantonów szwajcarskich lub Stany Zjednoczone Ameryki. Inną drogą jest wyodrębnienie się takich podmiotów z wcześniej jednolitej struktury państwowej. W taki sposób doszło np. w 1993 r. do federalizacji Belgii.

RFEb662brdFZu1

Mapa przedstawia półkulę globu ziemskiego z fragmentem Ameryki Północnej, Ameryki Południowej i Antarktydą. W Ameryce południowej wyznaczona jest kolorem Argentyna.

Ustrój federacji określa konstytucja federalna przyjmowana pierwotnie na zasadzie zgody wszystkich podmiotów zawierających federację.

Suwerenna władza w państwie federalnym podzielona jest między centralne (federalne) organy państwa a organy jego części składowych – podmiotów (stanów, krajów, kantonów). Dla organów federacji z reguły zastrzeżone są sprawy polityki zagranicznej, obronnej i celnej.

Organom władz części składowych państwa gwarantowana jest natomiast sfera autonomii polityczno‑prawnej obejmująca odrębne instytucje ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze oraz wiązkę suwerennych kompetencji władczych. Zgodnie z tymi ostatnimi kompetencjami władze te (np. organy stanowe w USA) mogą rozstrzygać o nich w sposób ostateczny (np. decyzji gubernatora nie może zmienić prezydent USA). Zazwyczaj do kompetencji tych należą sprawy gospodarcze, kulturalne i oświatowe. W federacjach zachowana jest jednak zawsze możliwość kontroli konstytucyjności działania władz podmiotów federacji przez federalny sąd (trybunał) konstytucyjny.

Funkcję gwarancyjną pełnią:

• własna konstytucja (statut) podmiotu federacji (krajowa, stanowa, kantonalna) regulująca ustrój władz podmiotu federacji;

• federalny sąd konstytucyjny rozstrzygający spory między federacją a jej podmiotami.

Federalny charakter państwa znajduje też odbicie w strukturze parlamentu federalnego (centralnego). Jedna z izb (zwana zwyczajowo niższą) reprezentuje ogół obywateli federacji. Podział mandatów między okręgi w wyborach do tej izby jest proporcjonalny do liczby zamieszkałych w nich wyborców. Funkcją izby niższej jest wyrażanie interesu państwa jako całości. Druga izba (określana mianem wyższej) jest reprezentacją podmiotów federacji. Każdy z nich posiada w niej przeważnie równą reprezentację – niezależnie od liczby obywateli mieszkających na jego terytorium. Niekiedy liczebność reprezentacji podmiotów uwzględnia jednak w pewnym stopniu różnice zaludnienia miedzy poszczególnymi podmiotami. System taki przyjęto przy określaniu składu Bundesratu w Niemczech. Jeżeli chodzi o rolę w procesie legislacyjnym, izby są z reguły równouprawnione, niższa ma natomiast wyłączny głos przy powoływaniu i kontroli rządu.

Państwo zregionalizowane

Państwo zregionalizowane jest formą pośrednią między państwem jednolitym a federalnym. Suwerenna władza państwowa należy tu wyłącznie do centralnych organów państwa, lecz regionalnym częściom składowym, na które jest podzielone, gwarantuje się szeroką autonomię prawno‑polityczną na mocy konstytucji. Jednak w odróżnieniu od federacji, regiony nie miały wcześniej ani nie uzyskują udziału w suwerennej władzy państwa. O ich statusie decyduje wola centralnych władz państwa i ona ustala zakres, warunki i ograniczenia regionalnej samodzielności. Statuty, które ją określają, mogą podlegać jednostronnej rewizji ze strony centralnych władz państwa.

Dzięki samodzielności prawno‑politycznej regiony mają własne władze ustawodawcze i wykonawcze oraz odpowiedni zakres kompetencji. Centralne władze państwa sprawują jednak nadzór formalny i merytoryczny, posiadając niekiedy powoływanego i odwoływanego przez rząd przedstawiciela (komisarza) wyposażonego w uprawnienia kontrolne lub nadzorcze. Decyzje ustawodawcze podjęte przez regionalne organy władzy nie mają charakteru ostatecznego. Ustawodawstwo regionalne podlega weryfikacji ze strony centralnych władz państwa, która obejmuje badanie zgodności z prawem nadrzędnym (konstytucją, ustawodawstwem centralnym), a niekiedy także ocenę ich zgodności z dobrem wspólnym (interesem państwa jako całości). W pierwszym aspekcie kontrolę sprawuje sąd konstytucyjny, a w drugim – parlament (uchylanie ustaw regionalnych) lub głowa państwa (zatwierdzanie ustaw regionalnych). Niekiedy przewidziana jest droga pozwalająca państwu zastąpić decyzję regionalną decyzją władzy centralnej.

Skład władz regionalnych jest kształtowany przez wybory dokonywane przez mieszkańców regionu. W wyniku wyborów bezpośrednich wyłania się parlament regionalny, który następnie powołuje odpowiedzialny przed nim rząd regionalny. Do państw zregionalizowanych należą Hiszpania i Włochy.

Autonomia

Szczególnym typem organizacji władzy na części terytorium państwa jest autonomiaterytorium autonomiczneautonomia. Region (część terytorium państwa) ma status zbliżony do części składowej w państwie federalnym. Dysponuje nim jednak na zasadzie wyjątku, stanowiąc swoistą wyspę w strukturze prawno‑politycznej państwa. Zakres samodzielności reguluje statut wyposażający jednostkę autonomiczną we własne wybieralne organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Status autonomii ma niekiedy umocowanie w centralnej konstytucji, ale z reguły może podlegać jednostronnej (odgórnej) modyfikacji. Zdarza się, że wydanie statusu autonomicznego odbywa się w drodze negocjacji między parlamentem regionalnym a centralnym, natomiast jego ewentualne modyfikacje wymagają wzajemnego porozumienia (np. status organiczny autonomii śląskiej w okresie międzywojennym, statuty autonomiczne prowincji hiszpańskich). Przykładem autonomii jest m.in. status Grenlandii i Wysp Owczych na terytorium Danii; Wysp Alandzkich w ramach Finlandii; Kraju Basków i Katalonii w Hiszpanii; Sycylii i regionu Doliny Aosty we Włoszech.

W Szkocji i Walii, gdzie taki system wprowadzono w 1999 r., szefa rządu regionalnego powołuje monarcha, a regionalny gabinet musi mieć zaufanie regionalnego parlamentu. Głowa państwa ma również prawo rozpisać przedterminowe wybory do parlamentu regionalnego. Decyzję taką może podjąć zarówno na wniosek szefa rządu regionalnego (premiera Szkocji lub premiera Walii), jak i szefa rządu państwa (premiera Wielkiej Brytanii). W ten sposób władze centralne mają wpływ na kształtowanie składu władz regionalnych. Centralne władze mogą także mieć stałych reprezentantów (komisarzy państwowych) wyposażonych w kompetencje nadzorcze oraz możliwość czasowego ograniczenia (zawieszenia) autonomii regionalnej.

Słownik