Inspiracje Ingmara Bergmana

Ingmar Bergman Laterna magica

Jak wszyscy chodzący do kościoła we wszystkich czasach wpatrywałem się w obrazy na ołtarzu, w tabernakulum, w krucyfiks, malowane okna i malowidła na ścianach. Był tam Jezus i łotrzy we krwi i mękach, Maria wsparta na ramieniu Jana, oto syn twój, oto matka twoja. Maria Magdalena, jawnogrzesznica, kto spał z nią ostatnio? Rycerz gra w szachy ze Śmiercią. Śmierć ścina Drzewo Życia, wystraszony biedak siedzi na wierzchołku i załamuje ręce. Śmierć prowadzi długi taneczny korowód do Krainy Ciemności, trzyma kosę jak sztandar, pospólstwo tańczy, a kuglarz się ociąga. Diabły podtrzymują ogień, do którego wpadają grzesznicy. Adam i Ewa odkryli swoją nagość. Oko Boga zezuje z zakazanego drzewa. Niektóre wnętrza kościołów są jak akwaria, nie ma pustego miejsca, wszędzie żyją i pienią się ludzie, święci, prorocy, aniołowie, diabły i demony. Tu i ówdzie na murach i sklepieniach kłębi się dym. Rzeczywistość i urojenie stopiły się w jedno. Grzeszniku, zobacz swoje dzieło, zobacz, co czeka za węgłem, zobacz cień za twoimi plecami!

Byłem przez kilka lat nauczycielem w szkole aktorskiej w Malmö, mieliśmy mieć pokaz,  ale nie wiedzieliśmy, co zagrać. Wtedy przyszły mi na myśl mury kościelne z mojego dzieciństwa i te obrazy na nich. W parę popołudni napisałem małą sztukę, którą nazwałem „Malowidło na drewnie”, z odpowiednimi rolami dla każdego adepta. Najdorodniejszy student był niestety najmniej uzdolniony, wybierał się do operetki. Miał zagrać rycerza, Saraceni odcięli mu język, był niemy.

„Malowidło na drewnie” stało się z czasem „Siódmą pieczęcią”, filmem, nierównym, bliskim memu sercu, bo zrobionym w prymitywnych warunkach olbrzymim nakładem sił i chęci. W mrocznym lesie wiedźmy, gdzie zostaje ona stracona, można między drzewami dostrzec okna wieżowca na Rasunda. Pochód biczowników przeszedł przez plac po rozbiórce, na którym miano wznieść nowe laboratorium. Scena z tańcem śmierci pod ciemną chmurą powstała w szalonym tempie, kiedy większość aktorów skończyła już prace w tym dniu. Wózkarze, elektrycy, charakteryzator i dwaj letnicy, którzy w ogóle nie wiedzieli, o co chodzi, musieli przebrać się w kostiumy skazańców. Zastosowano niemą kamerę i sfilmowano scenę, nim chmura się rozeszła.

1 Źródło: Ingmar Bergman, Laterna magica, Warszawa 1991, s. 229–230.

Takie wspomnienia zawarł w swojej książce Laterna magica Ingmar Bergman. Utrwalone w pamięci muralemuralmurale i malowidła wywarły wpływ na wyobraźnię twórcy. Należy dodać, że został on wychowany w domu pastora, protestanta, wśród chrześcijańskich symboli, co także znalazło odbicie w Siódmej pieczęci. Reżyser mówi o swoich dylematach, niepokojach i niepewności, tworząc alegorycznealegoriaalegoryczne obrazy: rozgrywkę szachową między człowiekiem a Śmiercią, Śmierć ścinającą Drzewo Życia, taniec Śmierci.

Ten filmowy moralitetmoralitetmoralitet miał również swoje źródło w osobistym lęku reżysera przed samotnością i śmiercią, o czym wspomina w innej ze swoich książek. Od dzieciństwa mierzył się ze strachem przed nią (historycznym kontekstem była tutaj epidemia hiszpanki), a sytuacja rodzinna nie sprzyjała właściwemu rozwojowi chłopca. Wychowywała go babcia, między rodzicami dochodziło do konfliktów, atmosfera w domu powodowała poczucie osamotnienia, co wpłynęło na późniejsze relacje Bergmana z ludźmi.

Krytycy często wskazują na odwołania reżysera do innych filmów jako źródło inspiracji. Scena procesji flagelantówflagelantflagelantów przypomina fragment filmu Paracelsus (1943) Georga Wilhelma Pabsta. Inne nawiązania wskazują na Zmęczoną śmierć (1921) Fritza Langa czy Woźnicę śmierci (1921) Victora Sjöströma.

Pod koniec lat czterdziestych XX wieku zapanował klimat agnostycyzmuagnostycyzmagnostycyzmu, a wpływ na to miała dyskusja nad dziełem Wiedza i wiara Ingemora Hedeniusa, który podawał w wątpliwość sens wiary w Boga z powodu okrucieństw II wojny światowej. Wyrazem zaangażowania i nieobojętności Bergmana na ważne problemy moralne i egzystencjalne jest realizacja wspomnianego wcześniej filmu Więzienie (1949; podjął w nim po raz pierwszy tematykę religijną i egzystencjalną), a następnie Siódmej pieczęci.

Siedem

RW1c2Fvb2vU131
Siedmiu aniołów z siedmioma trąbami oraz anioł z kadzidłem z Apokalipsy bamberskiej, XI wiek
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Historia numerologiinumerologianumerologii rozpoczęła się prawdopodobnie około 25000 roku przed naszą erą. Pojawiła się w kulturze sumeryjskiej, potem przeniosła się do Egiptu, jej ślady znaleziono w Babilonii, Chinach, w historii Majów i Azteków. W Europie wiedzę o liczbach rozpropagował Pitagoras i jego wiedza stała się jednym z dwóch źródeł numerologii europejskiej. Drugim jest kabałakabałakabała – dała ona początek gematriigematriagematrii. Dzięki niej interpretowano Stary Testament. Od XIV do początku XX wieku była zakazana przez Kościół ze względu na pojawiające się tendencje do tego, aby symbolikę liczb traktować magicznie.

W Biblii pojawiają się różne liczby, a niektóre z nich uznawane są za szczególne. Pisarze chrześcijańscy podkreślali ich znaczenie symboliczne, dlatego każdą z liczb w Piśmie Świętym odczytywano w zależności od kontekstu, w którym została użyta. Badacze Biblii często wskazują te, które wiążą się ze sferą sacrumsacrumsacrum. Są to na przykład 1 (odczytywana jako jedyność Boga), 3 (Trójca Święta, trzy cnoty boskie, trzyletnie nauczanie Chrystusa, śmierć Chrystusa w wieku 33 lat) czy 10 (kojarzy się z Dekalogiem). Mistyczną i najdoskonalszą jest święta liczba 7.

W wielu religiach i kulturach szczególne znaczenie przypisuje się właśnie tej liczbie jako symbolowi pełni, całości, związku czasu i przestrzeni.

Henryk Rekus Numerologia. Systemy numerologiczne

Jest to najbardziej tajemnicza, magiczna i mistyczna liczba. Stąd jej związek z ludźmi, którzy parają się tajemnicami i pozostają na uboczu zwykłych, codziennych spraw. Nie da się jej utworzyć przez mnożenie przez inne liczby, a pomnożona przez siebie samą nie utworzy liczby pomiędzy Jedynką a Dziesiątką.
Niemal w każdej kulturze świata przydaje się Siódemce szczególne znaczenie, a co siódmy rok uważa się za przełomowy. Po zakończeniu sześcioletniego cyklu, w siódmym następuje przełom. Kończy się jakiś etap, a zaczyna nowy. […]
W wielu krajach nie tylko siódmy dzień tygodnia uważany jest za święty (w tym dniu Bóg, według koncepcji judeochrześcijańskiej, odpoczął po zakończeniu stworzenia), ale także każdy siódmy rok. Bóg wskazać miał Siódemkę jako święty dzień odpoczynku po sześciu dniach pracy oraz po wszelkich sześcioetapowych cyklach rozwojowych, np. po zakończeniu sześciocyklicznej i sześciosferycznej sfery doświadczeń indywidualnych i zbiorowych żywych istot i ludzkości na Ziemi (symbolizowanej przez Zodiak i domy), kiedy to osiąga ona pewną dojrzałość i zasługuje na odpoczynek. Dlatego liczba ta jest zwieńczeniem i ozdobą wszelkich cykli sześcioetapowych.
Siedem dni trwa faza Księżyca. Siódmy dzień stworzenia świata (shabbat) był dniem odpoczynku Boga. Co siedem lat wymieniane są wszystkie komórki w organizmie człowieka (człowiek odradza się fizycznie jakby na nowo, według duchowego wzorca). 1120 lat przed Chrystusem wzniesiono siedmiopiętrową wieżę babilońską.

Miasto medyjskie Ekbatana sprzed 2700 lat otoczone było siedmioma murami. Siedem lat trwa kwadra cyklu Saturna obwieszczająca siedem lat „tłustych” i siedem lat „chudych”.
Siódemka to liczba kryzysowa, widoczna w długich i krótkich cyklach, np. w czasie chorób. […]
Siedem ramion ma świecznik żydowski, a lira Apollina siedem strun. Tyle samo jest otworów w jego flecie i tyle jest barw w widmie świetlnym. […]
Siódemka to wielość i wieczność.
Modlitwa Ojcze nasz zawiera siedem próśb, a Duch Święty ma siedem darów. Siedem jest cnót i siedem grzechów głównych. Dlatego ojcowie Kościoła nazywali Siódemkę liczbą pełni i doskonałości.

Rzym został wzniesiony na siedmiu pagórkach. Mówi się o siedmiu cudach świata, siedmiu głowach Hydry, siedmiu morzach, siedmiu górach, siedmiu lasach, siedmiu rzekach, siedmiu pustyniach, siedmiu tonach w oktawie, siedmiu dniach tygodnia, siedmiu niebach, siedmiu sztukach wyzwolonych (gramatyka, retoryka, dialektyka, arytmetyka, geometria, astronomia, astrologia, muzyka), siedmiu pięknych dziewczętach i siedmiu pięknych chłopcach ateńskich składanych na pożarcie Minotaurowi (władcy „ziemskiego labiryntu”, w który wcielają się żywe istoty) i siedmiu mędrcach przed tronem Najwyższego.

2 Źródło: Henryk Rekus, Numerologia. Systemy numerologiczne, Białystok 2008, s. 185–186.

W Apokalipsie, do której już w samym tytule filmu odwołuje się Ingmar Bergman, wielokrotnie pojawia się liczba 7. Jest w niej nie tylko siedem pieczęci, ale również siedem trąb, siedem świeczników, siedem wykrzyknień: „biada”.

Szachy

Szachy są jedną z najstarszych gier świata, prawdopodobnie powstały w Indiach przed VI w. n.e., a następnie zostały spopularyzowane w Persji. Do Europy sprowadzili je Arabowie. W VIII w. gra rozpowszechniła się w Europie, m.in. we Włoszech, Hiszpanii, Francji, a do Polski trafiła z Czech i Rusi za czasów Bolesława Krzywoustego. Grali w nią przedstawiciele różnych grup społecznych (np. królowie, duchowieństwo, rycerze). Z czasem szachy stały się jednym z symboli dostatku. W różnych kulturach postrzegano tę grę jako analogię do wojny lub pojedynku.

Grę planszową hnefatafl (podobną do szachów) włączyli do swojej mitologii Skandynawowie. Według nich ludzie to pionki, którymi bawią się bogowie, a dopóki grają, dopóty świat będzie trwał. Wraz z końcem świata plansza się rozsypie, a ułoży na nowo, gdy nastąpi początek nowego. Wśród ludów skandynawskich gra zyskała wymiar sacrum, przypisywano jej magiczno‑symboliczne znaczenie. Szachy stały się metaforą życia ze względu na różnorodność strategii i technik, które mogą zastosować gracze.

W filmie Bergmana Antonius Block kilkakrotnie zasiada do rozgrywki ze Śmiercią – chce w ten sposób odsunąć w czasie swój koniec. Pragnie także uzyskać odpowiedzi na nurtujące go pytania egzystencjalne, odkryć tajemnice życia i  ostatecznego losu człowieka.

R1PrIXzUJpcYF
Templariusze grający w szachy, 1283
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słownik

alegoria
alegoria

(gr. allēgoria – mówić w przenośni, obrazowo) – postać, idea lub wydarzenie, które poza dosłownym sensem mają również stałe i umowne znaczenie przenośne, w przeciwieństwie do symbolu, przesłanie alegorii jest zazwyczaj jednoznaczne. Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga pewnej erudycji wychodzącej poza prostą znajomość języka, np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości

agnostycyzm
agnostycyzm

(gr. agnostos – nieznany) – idealistyczny pogląd filozoficzny, częściowo negujący możliwość pewnego i niezawodnego świata i praw nim rządzących; często również termin na określenie postawy zawieszenia sądu co do wielkich pytań egzystencjalnych czy metafizycznych

flagelant
flagelant

(łac. flagellare – biczować, chłostać) – biczownik, kapnik, członek bractwa religijnego; grupy flagelantów wędrowały w procesjach pokutniczych, wymierzając sobie i współbraciom kary fizyczne i nawołując do pokuty (XII‑XIV w.)

gematria
gematria

(gr. gramma – litera) – system numerologiczny, który opiera się na alfabecie hebrajskim

kabała
kabała

(hebr. qabbālā – tradycja) – nurt mistyczny, który rozwijał się w judaizmie od XII w.; głosił wiarę w magiczne znaczenie liter w Biblii

moralitet
moralitet

(łac. moralitas – obyczajność) – średniowieczny utwór sceniczny, rodzaj misterium z postaciami alegorycznymi, które przedstawiają walkę Dobra ze Złem; ma charakter dydaktyczny, często porusza sprawy ostateczne, wykorzystuje motyw everymana i personifikację wartości (Wiara, Czas, Śmierć itp.)

mural
mural

(hiszp. mural – ścienny) – monumentalne dzieło wykonane na ścianie budynku; jego celem może być chęć wpłynięcia na emocje odbiorcy, promocja lub reklama

numerologia
numerologia

(wł. numero, logos – nauka o liczbach) – paranauka zajmująca się badaniem magicznych lub astrologicznych właściwości liczb; za jednego z jej prekursorów uważa się Pitagorasa

sacrum
sacrum

(łac. sacrum – rzecz święta) – dziedzina spraw świętych, religijnych