Przeczytaj
Cztery trony
Władcy europejscy od najdawniejszych czasów prowadzili politykę dynastycznąpolitykę dynastyczną, której celem było opanowanie jak największej liczby tronów sąsiednich i obsadzenie ich członkami swojej rodziny. Na przełomie XV i XVI w. prym w tym względzie wiedli HabsburgowieHabsburgowie. Dzięki małżeństwom z przedstawicielami innych państw udało im się opanować duże obszary Europy Środkowo‑Wschodniej. Przez pewien czas największymi ich rywalami byli Jagiellonowie. Jako pierwszy politykę dynastyczną zaczął prowadzić Władysław Jagiełło, który za cenę wydania szlachcie przywilejów dążył do zapewnienia korony swoim synom: Władysławowi i Kazimierzowi. Największe sukcesy Jagiellonowie odnieśli za panowania młodszego syna Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka: opanowali, poza polskim i litewskim, trony Czech i Węgier.
W 1457 r. po śmierci Władysława Habsburga Pogrobowca w obu państwach, w których panował, zostali wybrani królowie narodowi: w Czechach Jerzy z Podiebradów, a na Węgrzech Maciej Korwin. Kazimierz IV Jagiellończyk (król polski ożeniony z siostrą zmarłego władcy, Elżbietą Rakuszanką) zgłosił swoje pretensje do obu tronów. Trwająca właśnie wojna Rzeczypospolitej z Krzyżakami i pogłębiające się trudności w polityce wewnętrznej uniemożliwiły mu jednak bardziej aktywne działania. W 1471 r., po śmierci Jerzego z Podiebradów, na mocy wcześniej podpisanych z nim porozumień sukcesyjnych na tronie czeskim zasiadł najstarszy syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki – Władysław.
W 1490 r., niemal 20 lat po opanowaniu pierwszego tronu, Władysław został wybrany również na tron węgierski. W ten sposób obszary zajmowane przez dynastię Jagiellonów rozciągały się od Morza Bałtyckiego na północy, ziem ruskich na wschodzie, Morza Czarnego i Adriatyckiego na południu, po środkowy bieg Dunaju na zachodzie (zobacz mapę poniżej).
Gdy nastraszy syn Kazimierza - Władysław zasiadał na tronie czeskim (od 1471 r.) i węgierskim (od 1490 r.), na tron Polski w 1492 r. wstąpił drugi w kolejności syn, czyli Jan Olbracht, zaś wielkim księciem litewskim został Aleksander. Po śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. na tron polski został powołany Aleksander i tym sposobem została reaktywowana unia z Litwą. Panowanie jego trwało tylko pięć lat i w 1506 r. na tronie litewskim zasiadł Zygmunt Stary, a rok później na tronie polskim.
Państwa opanowane przez członków rodu jagiellońskiego różniły się pod względem gospodarczo‑społecznym i kulturowym; miały inne cele w polityce zagranicznej i brakowało im spoistości. Co gorsza, bracia: Władysław, Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt nie współdziałali ze sobą w obliczu trudności. Każdy z nich dbał głównie o interes własnego państwa, a nie o całość schedyschedy jagiellońskiej.
Podwójne małżeństwa
W 1506 r. wielkim księciem litewskim i królem polskim został najmłodszy z braci, Zygmunt, któremu potomni nadali przydomek Stary. Sytuacja państwa polsko‑litewskiego była bardzo trudna. Wielki mistrz krzyżacki, Albrecht von Hohenzollern, przy wsparciu cesarza niemieckiego Maksymiliana Habsburga odmawiał złożenia królowi polskiemu hołdu lennego i wyraźnie dążył do rewizji traktatu krakowskiego z 1466 r. W cieniu konfliktu z Krzyżakami rozgorzała na nowo wojna z Moskwą, również wspierana przez Maksymiliana. W 1514 r. wojska moskiewskie zdobyły Smoleńsk, ważną twierdzę na wschodnich rubieżach Litwy. W polskiej polityce zagranicznej postanowiono dokonać zmiany orientacji i zawrzeć porozumienie z Habsburgami.
W 1515 r. doszło w Wiedniu do zjazduWiedniu do zjazdu trzech monarchów: cesarza niemieckiego Maksymiliana Habsburga, króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka oraz króla polskiego Zygmunta. Podpisano wtedy traktat zwany wiedeńskim. Najważniejszym jego postanowieniem była zgoda na podwójne małżeństwo: Ludwik, syn Władysława, miał poślubić wnuczkę Maksymiliana Marię, a Anna, córka Władysława, miała wyjść za mąż za jednego z wnuków cesarza (ostatecznie został nim Ferdynand). W wypadku zakończenia linii Jagiellonów tron Czech i Węgier miał przejść na Habsburgów. I odwrotnie - w wypadku zakończenia linii Habsburgów, ich ziemie dziedziczne przypaść Jagiellonom czesko‑węgierskim.
Przegrana
Rok po podpisaniu traktatu wiedeńskiego (w 1516 r.) zmarł Władysław, a władzę przejął jego małoletni syn Ludwik. Młodocianemu władcy przyszło się zmierzyć z ogromnym niebezpieczeństwem ze strony imperium osmańskiegoimperium osmańskiego. W 1526 r. doszło do bitwy pod Mohaczem, w wyniku której wojska węgierskie pod dowództwem 20‑letniego Ludwika Jagiellończyka zostały rozgromione przez armię Sulejmana Wspaniałego, a sam monarcha stracił życie.
Data bitwy pod Mohaczem uznawana jest za symboliczny koniec potęgi dynastii Jagiellonów w Europie Środkowo‑Wschodniej i kres ich polityki dynastycznej. Na Węgrzech doszło do wybuchu wojny domowej między Ferdynandem Habsburgiem, który na mocy wcześniejszych układów i z tytułu swojego małżeństwa z siostrą zmarłego władcy rościł sobie pretensje do tronu, a kandydatem narodowym wybranym przez szlachtę – Janem Zápolyą. Dwór krakowski początkowo wspierał tego ostatniego, czego wyrazem było wydanie za niego za mąż Izabeli, najstarszej córki Zygmunta I Starego i Bony. W konsekwencji długotrwałych walk między Habsburgami, stronnictwem Zápolyów a Turkami Węgry zostały podzielone na trzy części, ale nawet to nie położyło kresu militarnej rywalizacji.
Jan Zapolya, 37 król Węgier
Jan Zápolya (1487–1540) – przywódca stronnictwa antyhabsburskiego na Węgrzech. Obwołany królem po śmierci Ludwika Jagiellończyka wbrew postanowieniom wcześniejszego układu z Wiednia. Na mocy porozumień z Ferdynandem z 1533 r. (powtórzonych w 1538) miał on dożywotnio sprawować władzę nad Węgrami, a po jego śmierci tron miał przejść na Habsburgów. Tak się jednak nie stało. Po śmierci Jana w 1540 r. na zgromadzeniu narodowym w Rákos na króla wybrano jego syna z małżeństwa z Izabelą Jagiellonką, Jana Zygmunta, ale go nie koronowano. Prawdopodobnie za wstawiennictwem Roksolany, żony Sulejmana Wspaniałego, sułtan po podziale Węgier w 1541 r. przekazał Janowi Zygmuntowi Siedmiogród. W jego imieniu władzę sprawowała tam do swojej śmierci jego matka Izabela. Portret pochodzi z XVIII wieku.
Określ, czy portret ma charakter oficjalny. Uzasadnij odpowiedź.
W czasach ostatnich dwóch Jagiellonów współpraca z Habsburgami była kontynuowana. Wyrazem tego było pierwsze małżeństwo następcy tronu polskiego i litewskiego Zygmunta Augusta z Elżbietą, najstarszą córką cesarza Ferdynanda. Małżeństwu temu od początku sprzeciwiła się matka pana młodego, pochodząca z Włoch Bona. Ta – w przeciwieństwie do męża – żywiła do Habsburgów jawną nienawiść i starała się po cichu prowadzić politykę antyhabsburską. Politykę ojca kontynuował Zygmunt August, poślubił – po przedwcześnie zmarłej Barbarze Radziwiłłównie – Katarzynę Habsburżankę, siostrę swojej pierwszej żony. Umocniony małżeństwem sojusz z Habsburgami był wymuszony wciąż żywą obawą przed odnowieniem sojuszu cesarza z państwem moskiewskim.
Dwóch królów
Z obu małżeństw – z Izabelą Zápolyą i Boną Sforzą – Zygmunt I Stary doczekał się sześciu córek i jednego syna.
Zygmunt August był jedynym synem Zygmunta I i tym, na którym spoczęła odpowiedzialność za kontynuację dynastii. Celem polityki dynastycznej Bony było zapewnienie jedynakowi sukcesji do korony polskiej po śmierci męża. W 1529 r. niespełna 10‑letni Zygmunt został mianowany wielkim księciem litewskim, a następnie wybrany na króla polskiego, mimo że jego ojciec jeszcze żył (elekcja vivente regeelekcja vivente rege). W Polsce tron od czasów śmierci Kazimierza Wielkiego miał charakter elekcyjny i wprawdzie przyjęło się, że wybór następuje spośród członków dynastii jagiellońskiej, ale zawsze był to wybór, a nie automatyczne dziedziczenie tronu po śmierci starego władcy. Elekcja 10‑letniego Zygmunta Augusta na tron polski była jedynym w dziejach udanym wyborem następcy za życia poprzednika. Młody Jagiellon został następnie koronowany, co stworzyło niebywałą sytuację, że było dwóch królów naraz. Fakt ten był mocno krytykowany przez szlachtę. Stąd stary król musiał jednak wydać uniwersał, w którym zobowiązał się, że podobna sytuacja już nigdy nie będzie miała miejsca. Uniwersał ten i tak w praktyce okazał się bez znaczenia, ponieważ Zygmunt August nie doczekał się potomka i zmarł jako ostatni przedstawiciel dynastii jagiellońskiej.
Słownik
(z łac., za życia króla) wybór króla za życia poprzednika
dynastia niemiecka założona w X w. przez Guntrama Bogatego, pod panowaniem której znajdowały się: Austria, Styria, Karyntia, Kraina, Hiszpania, Neapol, Niderlandy, Burgundia, Czechy, Węgry; z niej wywodzili się cesarze niemieccy; panowała do końca I wojny światowej (od czasów Marii Teresy była to w rzeczywistości dynastia habsbursko‑lotaryńska)
państwo założone przez Turków osmańskich i rządzone przez dynastię Osmanów, ze stolicą w Stambule, istniało od XIII w. do 1922 r.
w sztuce chrześcijańskiej malarskie przedstawienie fundatora (ewentualnie z towarzyszącymi mu członkami rodziny) ofiarowującego model ufundowanej przez siebie świątyni Matce Bożej
(z gr. dynasteia – władza, od dynamis – siła, władza) polityka mająca na celu uzyskanie jak największych nabytków terytorialnych poprzez zawieranie odpowiednich sojuszy, porozumień i umów dynastycznych oraz małżeństw
(łac. scheda - rozdarty kawałek) odziedziczenie majątku, władzy, wysokiego stanowiska; także: przeszłe tradycje i dobra nadal wywierające silny wpływ; dziedzictwo
zjazd w Wiedniu w 1515 r., w którym uczestniczyli król Czech i Węgier Władysław, król Polski i wielki książę litewski Zygmunt I Stary oraz król niemiecki Maksymilian I Habsburg; efektem tego spotkania było ustalenie podwójnego małżeństwa: syn Władysława poślubił wnuczkę Maksymiliana, a jego wnuk, Ferdynand, ożenił się z wnuczką króla czeskiego i węgierskiego, Anną
Słowa kluczowe
polityka dynastyczna, bitwa pod Mohaczem, elekcja vivente rege, Władysław Warneńczyk, Jagiellonowie, Habsburgowie, Zygmunt Stary
Bibliografia
Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, oprac. K. Matwijowski, S. Ochmann, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1980.
Julian Ursyn Niemcewicz, Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze z rękopismów, tudzież dzieł w różnych językach o Polszcze wydanych, oraz z listami oryginalnemi królów i znakomitych ludzi w kraju naszym. T.3, Lipsk 1839.
Jodok Ludwik Decjusz, Księga o czasach króla Zygmunta, Warszawa 1960.
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.