Polityczne i wojskowe skutki powstania

Powstańcy, przystępując do walki, nie osiągnęli efektu zaskoczenia. Niemcy domyślali się przygotowań do zbrojnego wystąpienia Polaków. 27 lipca 1944 r. Adolf Hitler, przebywający wówczas w Wilczym Szańcu, ogłosił stolicę Polski miastem twierdzą. Kilka godzin przed początkiem walk Niemcy zarządzili alarm i zajęli ufortyfikowane pozycje w strategicznych obiektach. Naprzeciw ponad 12 tys. niemieckich żołnierzy i policjantów stanęło wprawdzie kilkadziesiąt tysięcy powstańców, ale zaledwie nieco ponad 3 tys. z nich było uzbrojonych (AK miała w Warszawie ok. 1 tys. karabinów, 300 pistoletów maszynowych, 1,7 tys. pistoletów, lecz tylko 7 ciężkich karabinów maszynowych i 20 karabinów przeciwpancernych).

To miała być krótka, kilkudniowa, walka z Niemcami wycofującymi się pod naporem Armii Czerwonej. Zamieniła się w trwającą dwa miesiące rozpaczliwą obronę, zakończoną zagładą miasta. Ani w początkowej fazie, ani tym bardziej później walczącym oddziałom AK i ochotnikom nie udało się opanować najważniejszych obiektów (mostów na Wiśle, lotnisk, linii kolejowych), a powstanie na lewobrzeżnej Pradze załamało się po kilkunastu godzinach. Na kilka dni sparaliżowano jedynie biegnącą przez miasto główną arterię zaopatrzeniową sił niemieckich na wschodnim brzegu Wisły.

R10OoNEJzRhr9

Czarno‑białe zdjęcie ukazuje pożar na ulicy Marszałkowskiej w Warszawie w sierpniu 1944 roku. Po obu stronach ulicy znajdują się kilkupiętrowe kamienice, z ich okien na piętrach wydobywa się ogień i unosi gęsty dym. Na środku ulicy znajdują się gruzy oraz dymiące zgliszcza.

Powstanie było kulminacją planu „Burza”, operacji, która miała na celu wyzwolenie Polski przez AK i objęcie władzy w kraju przez przedstawicieli legalnego rządu polskiego. Działania te na terenie Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej wiosną i latem 1944 r. zakończyły się militarnym i politycznym niepowodzeniem. Wprawdzie oddziały AK wzięły udział w walkach o Wilno, Kowel, Włodzimierz Wołyński i Lwów, ale wszędzie tam przełom w walce i ostateczne wyzwolenie tych miast następowały wraz z włączeniem się do walki Armii Czerwonej. Armia Krajowa była za słaba, aby samodzielnie sprostać regularnej armii niemieckiej. W dodatku na wspomnianych terenach po okresie początkowej współpracy władze sowieckie nakłaniały żołnierzy AK do wstąpienia do tzw. Armii BerlingaArmia BerlingaArmii Berlinga, a w razie odmowy – rozbrajały Polaków i aresztowały.

Początkowo Warszawy nie uwzględniano w planach „Burzy”. Kierownictwo AK obawiało się zniszczenia stolicy i strat wśród ludności cywilnej. Jeszcze na początku lipca 1944 r. wysłano stąd na Wołyń transport 900 karabinów maszynowych z amunicją. Jednak kilkanaście dni później, 21 lipca, pod wpływem klęski „Burzy” na Kresach po raz pierwszy rozważano podjęcie działań w Warszawie. To miała być ostatnia szansa na uchwycenie władzy przed komunistami. Zajęcie miasta miało być też polskim atutem podczas planowanego za kilka dni spotkania premiera Stanisława Mikołajczyka z Józefem Stalinem. Powstanie wybuchło w momencie, gdy sowiecka 2. Armia Pancerna zbliżała się do przedmieść prawobrzeżnej Warszawy i wydawało się, że szybko je zajmie. Godzina „W”Godzina „W”Godzina „W” zbiegła się jednak z niemieckim przeciwnatarciem, którego nie przewidziało dowództwo AK. Cztery niemieckie dywizje pancerne w największej bitwie pancernej na ziemiach polskich rozgromiły jeden z sowieckich korpusów i zatrzymały Rosjan na przedpolach miasta.

Od tej chwili los Warszawy znalazł się w rękach Stalina. Powstanie zaplanowano najwyżej na trzy dni – do momentu wkroczenia do stolicy Rosjan. Polacy zupełnie nie brali pod uwagę zatrzymania się Sowietów na przedmieściach. Mikołajczyk, który miał w Moskwie wystąpić jako przedstawiciel rządu już obecnego w Warszawie, 3 sierpnia 1944 r. musiał prosić Stalina o ratunek dla ginącego miasta. Tymczasem Związek Sowiecki nie miał powodu, aby pomagać politycznym przeciwnikom. Stalin postanowił zaczekać, aż Niemcy rozwiążą za niego problem z walczącymi o niepodległość Polakami.

Przez cały sierpień i pierwszą dekadę września 1944 r. sowieckie lotnictwo nie pojawiało się nad Warszawą, pozostawiając Niemcom zupełną swobodę w pacyfikowaniupacyfikacjapacyfikowaniu miasta. Po ponad miesiącu, 9 września, Rosjanie zgodzili się, aby samoloty alianckie latające z Włoch z zaopatrzeniem dla powstańców (zrzucanym na spadochronach) mogły lądować po sowieckiej stronie frontu w razie uszkodzenia i dla zatankowania paliwa na powrót. Dopiero w 44. dniu powstania rosyjskie maszyny po raz pierwszy same dokonały takich zrzutów. Nie mogło to już jednak zaważyć na wyniku walk w Warszawie.

RrG2Dx4oaiwTU

Mapa Warszawy przedstawia maksymalny zasięg powstania w dniu 4 sierpnia 1944 roku. Wisła przecina niebieską wstęgą miasto z południa na północ. Czerwonymi obwódkami otoczono rejony kontrolowane wówczas przez Armię Krajową, które znajdują się po lewej stronie rzeki. Obszary te usytuowane są w centrum Warszawy oraz przy porcie Czerniakowskim przy Wiśle. AK miało pod kontrolą również teren na południu miasta oraz dwa mniejsze obszary na północy – jeden w niedalekiej odległości od Wisły i drugi, mniejszy, przy północnej granicy miasta.

Zamiast zdecydowanie iść na pomoc Warszawie, Stalin nakazał przeprowadzić Armii Czerwonej ofensywę na Bałkanach. We wrześniu 1944 r. rozpoczęto tzw. operację belgradzką, która przy współdziałaniu komunistycznej partyzantki jugosłowiańskiej doprowadziła do wyzwolenia Belgradu, stolicy Jugosławii. Do prawobrzeżnej Warszawy wojska Stalina wkroczyły w połowie września 1944 r. i zatrzymały się tam na kolejne kilka miesięcy. Zdaniem wielu historyków zwłoka ta uniemożliwiła Sowietom zajęcie całego, także zachodniego terytorium III Rzeszy – zanim dotarły tam wojska alianckie. Pozwoliło to ostatecznie Anglikom, Francuzom i Amerykanom objąć kontrolę nad tymi terenami oraz utworzyć swoje strefy okupacyjne w Niemczech, co w przyszłości było podstawą do powołania do życia Republiki Federalnej Niemiec.

Straty obu stron

Podobno żołnierze harcerskiego batalionu „Parasol”, wychodząc do walki podczas powstania warszawskiego, wołali po łacinie do swojego dowódcy: Ave, Caesar, morituri te salutant!, tj. Witaj Cezarze, pozdrawiają cię idący na śmierć!. Batalion, który 1 sierpnia 1944 r. liczył 372 żołnierzy, w czasie powstania stracił 278 osób, czyli ponad 75 proc. stanu. Ocenia się, że w walkach między 1 sierpnia a 2 października 1944 r. zginęło ok. 18 tys. żołnierzy AK, 25 tys. zostało rannych, a 5 tys. zaginęło. Poległo lub zaginęło także ok. 3,5 tys. żołnierzy Armii Berlinga, którzy przeprawili się z Pragi na Czerniaków na pomoc powstańcom.

R2HYCpuRh0Uju

Czarno‑biała fotografia przedstawia żołnierzy Armii Krajowej i Armii Berlinga wziętych do niewoli na Czerniakowie. Żołnierze leżą lub siedzą na ziemi pod drewnianym płotem. Na ich twarzach widać wyczerpanie. Część z nich ma obadanżowane głowy, a część trzyma ręce na twarzy. Większość żołnierzy ubranych jest w ciemne płaszcze oraz długie buty.

Dane odnośnie do strat wśród cywilów różnią się w zależności od źródeł, ale przyjmuje się, że w konsekwencji działań militarnych w trakcie powstania zginęło od 150 tys. do 200 tys. mieszkańców Warszawy. Podczas walk oraz po ich zakończeniu Niemcy wypędzili z domów ze stolicy od 500 tys. do 550 tys. osób oraz ok. 100 tys. z podwarszawskich miejscowości. Blisko 90 tys. z nich skierowano na roboty przymusowe w głąb Rzeszy, a 60 tys. zesłano do obozów koncentracyjnych. Według państwowego Niemieckiego Związku Ludowego Opieki nad Grobami Wojennymi (niem. Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge) w czasie powstania warszawskiego Niemcy stracili w Warszawie ok. 3 tys. zabitych i zmarłych z ran, a ok. 12 tys. zostało rannych.

Konsekwencją powstania były nie tylko straty wśród powstańców i cywili. W trakcie dwumiesięcznych walk zniszczeniu uległo 25 proc. zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Niektóre dzielnice przestały praktycznie istnieć, na Starym Mieście przetrwał tylko jeden budynek. Wycofując się z Pragi, Niemcy wysadzili wszystkie mosty na Wiśle i spalili dworce kolejowe. W akcie zemsty za powstanie 9 października 1944 r. Heinrich Himmler, dowódca SSSSSS, nakazał zupełne zniszczenie Warszawy, po uprzednim opróżnieniu jej z wszystkich wartościowych przedmiotów i materiałów. Skierowano do tego specjalne niemieckie oddziały saperskie, które przez trzy miesiące prowadziły systematyczne wyburzanie miasta, a ich „pracę” dokumentowała grupa fotografów i ekipa filmowa.

Ocenia się, że skala tych planowych zniszczeń przekroczyła straty poniesione w trakcie walk powstańczych i objęła ponad jedną trzecią obiektów, które jeszcze przetrwały (łącznie, w toku różnych faz działań wojennych, lewobrzeżna Warszawa utraciła ponad 84 proc. zabudowy). Niemcy wysadzili w powietrze wszystkie dworce, pomniki, zabytkowe budowle (m.in. Pałac Saski) i kościoły, elektrownię na Powiślu, stację pomp rzecznych, elektrownię tramwajową, a tramwaje i autobusy zabrano do Niemiec. Wielkie straty poniosła również kultura polska. Niemcy spalili m.in. gmach dawnej Biblioteki Ordynacji Krasińskich wraz z częścią zbiorów Biblioteki Narodowej, przepadły większość dokumentów Archiwum Akt Nowych oraz zasoby warszawskiego Archiwum Miejskiego. Wprawdzie pracownicy Biblioteki Narodowej już na początku II wojny światowej rozpoczęli zabezpieczanie najcenniejszych zbiorów (część wywieziono we wrześniu 1939 r. do Kanady), a sporą część wartościowych obiektów Biblioteki Narodowej oraz Biblioteki Uniwersyteckiej polscy bibliotekarze przenieśli do podziemi budynku, to jednak w październiku 1944 r. żołnierze niemieccy specjalnie podłożyli ogień pod złożone tam zabytki polskiego piśmiennictwa. Ocalały podstawowe zbiory obu bibliotek, jak również część zbiorów Muzeum Narodowego. Choć Niemcy pod koniec listopada zapowiadali, że wysadzą jego budynek i spalą wszystko, co się tam znajduje, polskim naukowcom udało się podstępem – pod pretekstem konieczności dokończenia prac konserwatorskich oraz ewakuacji zabytków – uniemożliwić wykonanie decyzji Paula Ottona Geibla, dowódcy niemieckiej policji i SS na dystrykt warszawski, odpowiedzialnego za metodyczne niszczenie Warszawy.

Tak stłumienie powstania warszawskiego opisywał w końcowym raporcie Ludwig Fischer, gubernator dystryktu warszawskiego. Przedstawił je generalnemu gubernatorowi okupowanych ziem polskich Hansowi Frankowi.

Indeks dolny Wyjaśnij, dlaczego dla Niemców stłumienie powstańczego zrywu było ważne pod względem politycznym. W czym hitlerowski urzędnik miał rację, a w czym się mylił? Zapisz swoje wnioski. Indeks dolny koniec_{Wyjaśnij, dlaczego dla Niemców stłumienie powstańczego zrywu było ważne pod względem politycznym. W czym hitlerowski urzędnik miał rację, a w czym się mylił? Zapisz swoje wnioski.}

Słownik

Słowa kluczowe

powstanie warszawskie, II wojna światowa, Polska pod okupacją, polskie władze na uchodźstwie, ziemie polskie pod okupacją

Bibliografia

J. Ciechanowski, Powstanie warszawskie, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2014.

N. Davies, Powstanie ’44, tłum. E. Muskat‑Tabakowska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2014.

A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914–1993, t. 1, Wydawnictwo Puls, Londyn 1994.