Przeczytaj
Obszar Polski w plejstocenie kilkukrotnie został objęty zlodowaceniamizlodowaceniami. Najmłodsze ze zlodowaceń - północnopolskie (Wisły), pozostawiło po sobie rzeźbę młodoglacjalnąrzeźbę młodoglacjalną. Zasięg zlodowacenia obejmował pojezierza i niziny nadmorskie. To właśnie tu formy polodowcowe są najlepiej zachowane i najbardziej czytelne. Na obszarze Polski objętym starszymi zlodowaceniami, w wyniku silnej denudacji terenudenudacji terenu formy polodowcowe zostały zatarte i mówimy tu o rzeźbie staroglacjalnejrzeźbie staroglacjalnej.
Formy rzeźby młodoglacjalnej występujące w Polsce
Formy akumulacyjne
Wzgórza moreny czołowej – są to wypukłe, akumulacyjne formy powstałe przed czołem lądolodulądolodu w trakcie jego postoju. Zbudowane są z gliny zwałowej, z bloków i głazów. Do przykładów moren czołowych w Polsce należą między innymi Wieżyca, Dylewska Góra, Wzgórza Trzebnickie czy Szeskie Wzgórza.
Obszar moreny dennej – rozległe, płaskie lub faliste obszary urozmaicone zagłębieniami bezodpływowymi (jeziora moreny dennej), zbudowane z materiału skalnego osadzonego po wytopieniu się lądolodu.
Głazy narzutowe – znacznej wielkości fragmenty skał przetransportowane przez lądolód z Półwyspu Skandynawskiego. Ze względu na duże rozmiary niektóre zostały uznane za pomniki przyrody nieożywionej i podlegają ochronie prawnej. W Polsce jest około 500 takich pomników, największy z nich – Trygław – znajduje się w Tychowie Wielkim koło Białogardu (obwód 44 m, wysokość 3,8 m, długość 13,7 m, szerokość 9,3 m).
Formy fluwioglacjalne
Rynny polodowcowe – tworzą długie i wąskie zagłębienia o stromych, wysokich krawędziach, wyżłobione w podłożu przez wody subglacjalne. Obecnie znaczną część z nich wypełnia woda, tworząc jeziora rynnowe. W Polsce rynny są pospolite na obszarach Pojezierza Pomorskiego i Mazurskiego, są to np. jeziora: Hańcza, Roś, Nidzkie, Mikołajskie, Wigry, Ryńskie na Pojezierzu Mazurskim, Jeziorak na Pojezierzu Iławskim, Miedwie na Pobrzeżu Szczecińskim, Raduńskie, Wdzydze na Pojezierzu Kaszubskim, Drawsko na Pojezierzu Drawskim. Na Pojezierzu Wielkopolskim można wskazać jezioro Gopło.
Pradoliny – to bardzo szerokie doliny powstałe wzdłuż czoła lądolodu, w wyniku działalności wód z topniejącego lodowca i wód rzecznych płynących z południa, które łącząc się, utworzyły ogromne rzeki płynące w kierunku zachodnim, zgodnie z ogólnym nachyleniem kontynentu europejskiego. Największymi pradolinami w Polsce są: Warszawsko‑Berlińska, Toruńsko‑Eberswaldzka, Baryczy, Wrocławsko‑Magdeburska, Biebrzy‑Narwi, Wieprza‑Krzny, Kwisy‑Nysy Łużyckiej, Warty‑Prosny i Redy‑Łeby.
Sandry – rozległe, bardzo płaskie stożki napływowe zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych i wypłukanych przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Sandry można znaleźć na Niżu Polskim. Ze względu na piaszczystą glebę porośnięte są lasami sosnowymi. Bory Tucholskie, Puszczę Augustowską czy Puszczę Piską porastają właśnie bory sosnowe.
Kemy – piaszczysto‑żwirowe pagórki o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, utworzyły się w lodowych szczelinach lub pomiędzy bryłami martwego lodu z piasku i żwiru.
Ozy – to długie wały, często bardzo kręte. Zbudowane są z piasku i żwiru. Powstały podczas postoju bądź deglacjacji, najczęściej w obrębie rynien subglacjalnych.
Drumliny – wzgórza o obłym kształcie. Są zbudowane głównie z piasków i żwirów, niekiedy gliny. Zazwyczaj występują w skupieniach, tworząc tzw. pola drumlinowe, np. w okolicach Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim i regionie Gniewa na Pojezierzu Pomorskim.
Na południe od pojezierzy znajdują się obszary z rzeźbą staroglacjalną, czyli Niziny Środkowopolskie i pas wyżyn. Jest to tak zwana strefa peryglacjalnastrefa peryglacjalna, gdzie panował zimny, arktyczny klimat powodujący intensywne wietrzenie mrozowe skał oraz procesy denudacyjne zachodzące w warunkach wieloletniej zmarzliny. Całokształt procesów geologicznych zachodzących w strefie peryglacjalnej spowodował zniszczenie i złagodzenie wcześniejszych form glacjalnych i fluwioglacjalnych.
Charakterystyczne cechy rzeźby staroglacjalnej
Nie występują tu praktycznie jeziora. Jedynym obszarem o rzeźbie staroglacjalnej, gdzie znajduje się dużo jezior, jest Pojezierze Łęczyńsko‑Włodawskie, jednak są one genezy krasowej.
Wysoczyzny o prawie płaskiej powierzchni, które opadają wyraźną krawędzią ku dolinom, na przykład Wysoczyzna Siedlecka i Wysoczyzna Kaliska.
Występowanie pokryw lessowych, niekiedy o znacznych grubościach. Wyróżniają się one tym, że są poprzecinane siecią wąwozów i parowów. Jest to charakterystyczny krajobraz dla Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, a także Wyżyny Sandomierskiej.
Działalność eoliczna pod koniec zlodowacenia północnopolskiego doprowadziła również do powstania wydm śródlądowych na piaszczystych terasach oraz na równinach sandrowych. Takie wydmy śródlądowe występują między innymi w Kotlinie Warszawskiej, w Kotlinie Toruńskiej i na Roztoczu.
W górnych partiach Gór Świętokrzyskich oraz Sudetach, które nie były pokryte przez lądolód, powstały gołoborza oraz rumowiska skalne. Gołoborza to ostrokrawędziste bloki skalne utworzone wskutek wietrzenia mrozowego.
Słownik
degradacja - procesy niszczące powodujące wyrównywanie i stopniowe obniżenie powierzchni ziemi; obejmuje procesy takie jak wietrzenie, erozja i ruchy masowe
rozległa, lekko wypukła tarcza zbudowana ze śniegu i lodu, zajmująca duże powierzchnie kontynentu; porusza się we wszystkich kierunkach pod wpływem własnego ciężaru od najwyższego wzniesienia
typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego
typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany podczas starszych zlodowaceń plejstoceńskich; mało zróżnicowana, przeważają równiny, miejscami urozmaicone niskimi pagórami lub wzgórzami rozcięte przez płytkie i szerokie doliny
strefa zimnego klimatu kontynentalnego na obszarach występowania zmarzliny wieloletniej; charakteryzuje się niewielką ilością opadów oraz dużym nasileniem procesów mrozowych, spłukiwania i soliflukcji, co prowadzi do uformowania się rzeźby peryglacjalnej
okres, w czasie którego znaczne obszary Ziemi pokryte są lądolodem; w historii Ziemi okresy lodowcowe występowały kilkukrotnie, również obecnie trwa taki okres, potocznie zwany epoką lodową