Pęcherz pławny to występujący u ryb promieniopłetwych narząd hydrostatyczny. Powstaje podczas rozwoju zarodkowego jako uwypuklenie jelita – zaraz po wylęgnięciu się zarodka jest napełniany powietrzem połykanym przez rybę bezpośrednio nad powierzchnią wody.

Pęcherz pławny nie występuje u ryb spodoustych (rekinów – Selachii, płaszczkokształtnych – Batoidea), a u niektórych ryb kostnoszkieletowych (szybko pływających, np. makreli, tuńczyka z rodziny makrelowatych – Scombridae) oraz prowadzących przydenny tryb życia (płastugi) wtórnie zanikł. U dewońskich ryb pełnił rolę płuc, a u niektórych współczesnych gatunków stanowi dodatkowy narząd oddechowy.

R1QIf4B2x0Yji

Zdjęcie przedstawia pęcherz pławny leszcza. Ma on jasnoróżową barwę. Składa się z dwóch komór, większym kształtem przypominającą fasolę oraz mniejszej o kształcie stożkowatym. Oddzielone są od siebie znacznym przewężeniem.

Uważa się, że pierwotnie pęcherz pławny umożliwiał rybom oddychanie tlenem atmosferycznym.

Pęcherz pławny pełni głównie funkcję hydrostatyczną. Zmniejsza ciężar właściwy ciała, co pozwala rybom na swobodne unoszenie się w wodzie pomimo ciężkiego szkieletu. Umożliwia również poruszanie się w płaszczyźnie pionowej, wypełniając się gazami w ilości zależnej od głębokości. U większości gatunków pęcherz pławny wypełniony jest mieszaniną gazów – głównie tlenu, dwutlenku węgla i azotu.

R15l5MPyflk5z

Grafika przedstawia mechanizm działania pęcherza pławnego. Na ilustracji znajdują się trzy takie same ryby, o pęcherzach pławnych różnej wielkości. Pierwsza ryba, znajdująca się u samej góry grafiki ma pęcherz pławny o największej objętości. Obok niej znajduje się duża czerwona strzałka skierowana ku górze. Ryba druga, znajdująca się pośrodku grafiki ma pęcherz pławny średniej wielkości. Ostatnia, trzecia ryba posiada pęcherz pławny o najmniejszej objętości. Obok niej znajduje się czerwona strzałka skierowana ku dołowi.

U ryb dwudysznychdwudyszneryb dwudysznych pęcherz pławny pełni funkcję narządu oddechowego do oddychania powietrzem atmosferycznym.  Może on służyć także do wydawania dźwięków lub odbioru fal dźwiękowych. Zakres odbieranych wrażeń słuchowych zwiększany jest przez narząd (aparat) Webera.

Aparat Webera wspomaga narząd słuchu spotykany u niektórych ryb (np. karpiowatych i sumowatych). Utworzony jest z kostnych połączeń między pęcherzem pławnym a błędnikiem błoniastymbłędnik błoniastybłędnikiem błoniastym (właściwym narządem słuchu). Służy do przekazywania drgań pęcherza pławnego wywoływanych przez dźwięki wysokiej częstotliwości do ucha wewnętrznego.

Pęcherz pławny jest cienkościennym błoniastym workiem o zróżnicowanej budowie u różnych gatunków ryb.

U ryb otwartopęcherzowych (Ostariophysil) pęcherz pławny połączony jest przewodem powietrznym z przełykiem, co umożliwia regulację ilości znajdującego się w nim gazu. Regulacja ciśnienia odbywa się przez wypuszczanie lub połykanie powietrza z powierzchni wody. U wielu gatunków ryb promieniopłetwych (m.in. u karpiowatych) pęcherz pławny podzielony jest na komory przednią i tylną.

Do ryb otwartopęcherzowych należy ponad 8000 gatunków, z czego ponad 60% to przedstawiciele tylko czterech rzędów: karpiokształtnych (Cypriniformes), kąsaczokształtnych (Characiformes), sumokształtnych (Siluriformes) i okoniokształtnych (Perciformes).

U ryb zamkniętopęcherzowych pęcherz pławny nie łączy się z przełykiem poprzez przewód powietrzny. Ryby te mają narządy umożliwiające dostosowywanie ciśnienia gazów w pęcherzu do ciśnienia otaczającej je wody zależnie od głębokości zanurzenia. Wypełnienie pęcherza następuje przez gruczoł gazowy, wyspecjalizowany w wydzielaniu gazów do jego wnętrza i jednoczesnemu zapobieganiu ich wchłaniania do krwi. Jego działanie umożliwia sieć dziwna (cudowna)sieć dziwna (cudowna)sieć dziwna (cudowna).

RK3pX2jk8k5pa

Grafika przedstawia schemat sieci dziwnej. Ma on formę naczyń krwionośnych oplatających pęcherz pławny. Naczynia znajdujące się najdalej od pęcherza oznaczono kolorem niebieskim, który stopniowo, zbliżając się do pęcherza pławnego przechodzą w fiolet, a następnie stają się czerwone w otoczeniu pęcherza.

Wydzielanie gazów następuje pod wpływem wytwarzania kwasu mlekowego z glikogenu znajdującego się w gruczole gazowym. Zakwaszając krew – wzmaga on rozkład wodorowęglanów na dwutlenek węgla, który jest uwalniany do pęcherza pławnego, oraz odłącza tlen z hemoglobiny, także wydzielany do pęcherza. Obecność kwasu mlekowego obniża rozpuszczalność azotu w osoczu krwi, który również zostaje oddany do pęcherza pławnego.

Więcej informacji na temat mechanizmu przeciwprądowego znajdziesz w lekcji Przeciwprądowe wymienniki ciepła u zwierząt homeotermicznych.

Ciekawostka

R4QnLoEGS2Lwl

Grafika przedstawia rybę z rodziny kulbinowatych. Posiada długą, dwuczęściową płetwa grzbietowa z głębokim wycięciem pomiędzy częścią pierwszą, a drugą.

Pęcherz pławny kulbinowatych (Sciaenidae) z rzędu okoniokształtnych służy do produkcji kleju rybnego, a w Chinach uważany jest za przysmak.

Słownik