Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Los człowieka w mitach i filozofii

Mitologia była podstawą wierzeń religijnych starożytnych Greków. Wprawdzie nie istniał jeden kanoniczny tekst danego mitumitmitu, jednak opowieści o bogach i herosach kształtowały podstawy duchowego funkcjonowania Greków. Nie traktowali oni historii na temat Apollina czy Heraklesa wyłącznie jako fabularnych opowieści inspirujących artystów – mity pełniły m.in. funkcje światopoglądowąświatopoglądowa funkcja mituświatopoglądowąsakralnąsakralna funkcja mitusakralną. To oznacza, że organizowały życie społeczne, stanowiąc podstawę dla funkcjonowania wzorców życia publicznego czy rodzinnego i wskazując sposoby oddawania czci bogom.

Jednym z ważnych zagadnień poruszanych w mitach była kwestia wolności człowieka i jego relacji z istotami nadprzyrodzonymi. Grek dowiadywał się z mitologii nie tylko, że jest wielu bogów, mających różne uprawnienia, ale też mógł uświadomić sobie podległość człowieka względem istot boskich. Z tej podległości wynikało, że decyzję co do losów każdego człowieka podejmują siły wyższe, do których zaliczano również fatum, czyli bóstwo przeznaczenia. Personifikowało ono nieodwracalne wyroki boskie, przed którymi człowiek nie jest w stanie się obronić, niezależnie od tego, czy jest niewolnikiem czy wielkim wodzem lub władcą.

R1ZL7ZqDRuKHG
Świątynia Posejdona w Paestrum, Kampania
Źródło: Magistermercator, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Możliwość dokonywania przez ludzi samodzielnych wyborów była dla Greków także jednym z istotnych problemów filozoficznych. Starożytni myśliciele różnie odpowiadali na pytanie, od kogo lub czego zależy ludzki los. MaterialiścimaterializmMaterialiści odrzucali wiarę w bogów, więc odpowiedzialnością za swoje czyny obarczali wyłącznie człowieka. EpikurejczycyepikureizmEpikurejczycy wierzyli w istnienie bogów, ale uważali, że ci nie zajmują się śmiertelnikami, uznawali tym samym, że to ludzie decydują o swoim życiu. StoicystoicyzmStoicy byli przekonani, że bogowie przydzielili każdemu człowiekowi określoną rolę, w obrębie której może on dokonywać wyborów.

Los i przeznaczenie w utworach Homera

Twórczość Homera przypada na czas, gdy filozofia jeszcze nie istniała. Przyjmuje się, że autor IliadyOdysei żył na przełomie IX i VIII w. p.n.e., natomiast początki filozofii przypadają dopiero na VII stulecie p.n.e. Najstarsze eposy antyczne nie mogły zatem zawierać odniesień do naukowych prób wyjaśnienia, czy człowiek może wybierać swój los. Ten problem nie stał w centrum zainteresowań greckiego epika, co jednak nie oznacza braku prób odpowiedzi na pytanie, czy człowiek może samodzielnie dokonać wyboru. 

R125AVStj6lVP
Pierwsze wersy Iliady
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Émile Mireaux Życie codzienne w Grecji w epoce homeryckiej

Homer i jego słuchacze mają rzeczywiście głębokie przekonanie, że na straży niezmiennego porządku świata stoi jedno fundamentalne prawo. Prawo to nazywają Przeznaczeniem, MojrąMojryMojrą, udziałem, częścią, losem. Ściślej biorąc, Przeznaczenie jest zespołem reguł, którym podporządkowane jest każde istnienie, zarówno ludzi, jak rzeczy i bogów. […] To Mojra obdarza ludzi takim czy innym stanowiskiem, każe im pełnić taką czy inną funkcję w społeczeństwie, czyni z nich władców lub niewolników, rolników, rzemieślników lub żołnierzy. […] Każdemu wydziela jego liczbę lat, dni i godzin. […]

Przeznaczenie więc rządzi zarówno bogami, jak naturą. […] Raz na zawsze zakreśliło ono zasadnicze ramy życia na tym świecie. Lecz tylko ramy zasadnicze. Panowanie Przeznaczenia nie jest bowiem wszechwładne. Jego niezmienne prawo pozostawia wszystkim żyjącym istotom, ludziom i bóstwom, zapełniającym świat niezliczonym tłumem – ich cząstkę wolności.

Przede wszystkim oczywiście bogom, których wola splata się z nieprzewidzianymi zachciankami natury i którzy nie rezygnują z prawa ingerencji w sprawy śmiertelników ku ich radości lub rozpaczy. Achilles tłumaczy Priamowi, że zwłaszcza Zeus ma pod ręką dwa dzbany, pełne – jeden cennych, drugi zgubnych darów przeznaczonych dla ludzi. Niekiedy czerpiąc z obu obdarza tego czy innego śmiertelnika mieszanką dobra i zła. A nieraz szafuje tylko samym nieszczęściem. Nie ma przykładu, by zesłał na kogoś same błogosławieństwa. […]

Ludzie […] również mają swoją cząstkę wolności, której używają z pożytkiem lub szkodą, nieraz wbrew wyraźnej woli bogów. […] Człowiek, który […] do pewnego stopnia wpływa na losy świata, jest też, przynajmniej po części, kowalem własnego losu”.

pol1 Źródło: Émile Mireaux, Życie codzienne w Grecji w epoce homeryckiej, tłum. S. Kołodziejczyk, Warszawa 1962, s. 18–20.

Słownik

epikureizm
epikureizm

kierunek filozoficzno‑etyczny zapoczątkowany w starożytności przez Epikura; podstawowym zagadnieniem filozoficznym epikureizmu jest szczęście, postrzegane jako dążenie do przyjemności i unikania cierpienia

materializm
materializm

teoria filozoficzna, według której istnieje tylko materia

mit
mit

(gr. mythos – słowo) – opowieść o bogach i herosach; mity powstające w danej społeczności składały się na mitologię i wyjaśniały m.in. pochodzenie i naturę bogów (mit teogoniczny), świata (mit kosmogeniczny), ludzi (mit antropogeniczny) i poszczególnych rodów czy nacji (mit genealogiczny); zbiór mitów nazywamy mitologią

sakralna funkcja mitu
sakralna funkcja mitu

odnosi się do wzorców obrzędowych i zachowań rytualnych, wiąże się z kultem istot nadprzyrodzonych

stoicyzm
stoicyzm

nurt filozoficzny zapoczątkowany przez Zenona z Kition, mający korzenie w działalności greckiej szkoły filozoficznej, powstałej w Atenach pod koniec IV w. p.n.e.; etyka stoicka zakładała, że szczęście daje człowiekowi tylko cnota, która polega na uniezależnieniu się od wszelkich okoliczności

światopoglądowa funkcja mitu
światopoglądowa funkcja mitu

normowała funkcjonowanie społeczności w zakresie wierzeń religijnych

Mojry