Przeczytaj

Los człowieka w mitach i filozofii

Mitologia była podstawą wierzeń religijnych starożytnych Greków. Wprawdzie nie istniał jeden kanonicznykanonicznykanoniczny tekst danego mitumitmitu, jednak opowieści o bogach i herosach kształtowały podstawy duchowego funkcjonowania Greków. Nie traktowali oni historii na temat Apollina czy Heraklesa wyłącznie jako fabularnych opowieści inspirujących artystów – mity pełniły m.in. funkcje światopoglądowąświatopoglądowa funkcja mituświatopoglądową i sakralnąsakralna funkcja mitusakralną. To oznacza, że organizowały życie społeczne, stanowiąc podstawę dla funkcjonowania wzorców życia publicznego czy rodzinnego i wskazując sposoby oddawania czci bogom.

Jednym z ważnych zagadnień poruszanych w mitach była kwestia wolności człowieka i jego relacji z istotami nadprzyrodzonymi. Grek dowiadywał się z mitologii nie tylko, że jest wielu bogów, mających różne uprawnienia, ale też mógł uświadomić sobie podległość człowieka względem istot boskich. Z tej podległości wynikało, że decyzję co do losów każdego człowieka podejmują siły wyższe, do których zaliczano również fatum, czyli bóstwo przeznaczenia. PersonifikowałopersonifikowaćPersonifikowało ono nieodwracalne wyroki boskie, przed którymi człowiek nie jest w stanie się obronić, niezależnie od tego, czy jest niewolnikiem czy wielkim wodzem lub władcą.

R1ZL7ZqDRuKHG

Zdjęcie przestawia starożytny budynek. Ma on kształt prostokąta, a jego dach wsparty jest na szeregu kolumn w porządku jońskim. Wokół budowli przechadzają się ludzie. — Świątynia Posejdona w Paestrum, Kampania
Źródło: Magistermercator, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Możliwość dokonywania przez ludzi samodzielnych wyborów była dla Greków także jednym z istotnych problemów filozoficznych. Starożytni myśliciele różnie odpowiadali na pytanie, od kogo lub czego zależy ludzki los. MaterialiścimaterializmMaterialiści odrzucali wiarę w bogów, więc odpowiedzialnością za swoje czyny obarczali wyłącznie człowieka. EpikurejczycyepikureizmEpikurejczycy wierzyli w istnienie bogów, ale uważali, że ci nie zajmują się śmiertelnikami, uznawali tym samym, że to ludzie decydują o swoim życiu. StoicystoicyzmStoicy byli przekonani, że bogowie przydzielili każdemu człowiekowi określoną rolę, w obrębie której może on dokonywać wyborów.

Los i przeznaczenie w utworach Homera

Twórczość Homera przypada na czas, gdy filozofia jeszcze nie istniała. Przyjmuje się, że autor Iliady i Odysei żył na przełomie IX i VIII w. p.n.e., natomiast początki filozofii przypadają dopiero na VII stulecie p.n.e. Najstarsze eposy antyczne nie mogły zatem zawierać odniesień do naukowych prób wyjaśnienia, czy człowiek może wybierać swój los. Ten problem nie stał w centrum zainteresowań greckiego epika, co jednak nie oznacza braku prób odpowiedzi na pytanie, czy człowiek może samodzielnie dokonać wyboru.

R125AVStj6lVP

Grafika przedstawia siedem wersów tekstu zapisanych w języku greckim. — Pierwsze wersy Iliady
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Émile Mireaux Życie codzienne w Grecji w epoce homeryckiej
Homer i jego słuchacze mają rzeczywiście głębokie przekonanie, że na straży niezmiennego porządku świata stoi jedno fundamentalne prawo. Prawo to nazywają Przeznaczeniem, MojrąMojryMojrą, udziałem, częścią, losem. Ściślej biorąc, Przeznaczenie jest zespołem reguł, którym podporządkowane jest każde istnienie, zarówno ludzi, jak rzeczy i bogów. […] To MojraMojryMojra obdarza ludzi takim czy innym stanowiskiem, każe im pełnić taką czy inną funkcję w społeczeństwie, czyni z nich władców lub niewolników, rolników, rzemieślników lub żołnierzy. […] Każdemu wydziela jego liczbę lat, dni i godzin. […]
RkAnNKGB2Dd0W
Obraz przedstawia trzy młode kobiety siedzące na kamiennym siedzisku w półkolu: jedna pośrodku, dwie po jej bokach, profilem do widza. Kobiety ubrane są w zwiewne szaty. W ich rękach znajdują się nici. Kobiety siedzące po bokach mają włosy spięte, a we włosach mają wpięte kwiaty. Przed kobietami z prawej i lewej strony znajdują się małe, nagie postacie ludzkie w różnych pozycjach: stojące, leżące, tańczące.
Alexander Rothaug, Trzy boginie losu, ok. 1910
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Przeznaczenie więc rządzi zarówno bogami, jak naturą. […] Raz na zawsze zakreśliło ono zasadnicze ramy życia na tym świecie. Lecz tylko ramy zasadnicze. Panowanie Przeznaczenia nie jest bowiem wszechwładne. Jego niezmienne prawo pozostawia wszystkim żyjącym istotom, ludziom i bóstwom, zapełniającym świat niezliczonym tłumem – ich cząstkę wolności.
Rq2TTvDfAvq9S
Obraz przedstawia trzy starsze kobiety w trakcie pracy przy przędzeniu wełny. Pierwsza kobieta z lewej strony w dłoniach trzyma nici, które biegną od stojącego obok niej stojaka do motka. Kobieta po prawej stronie trzyma w rękach laskę, na której powieszone są nici. Kobieta siedząca w prawym dolnym rogu nożyczkami tnie nici. Ta kobieta ma wykrzywioną twarz, a na głowie słomkowy kapelusz. Przed kobietami stoi wiklinowy koszyk z gotowymi motkami z nićmi.
Bernardo Strozzi, Trzy Parki, przed 1664
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Przede wszystkim oczywiście bogom, których wola splata się z nieprzewidzianymi zachciankami natury i którzy nie rezygnują z prawa ingerencji w sprawy śmiertelników ku ich radości lub rozpaczy. Achilles tłumaczy Priamowi, że zwłaszcza Zeus ma pod ręką dwa dzbany, pełne – jeden cennych, drugi zgubnych darów przeznaczonych dla ludzi. Niekiedy czerpiąc z obu obdarza tego czy innego śmiertelnika mieszanką dobra i zła. A nieraz szafuje tylko samym nieszczęściem. Nie ma przykładu, by zesłał na kogoś same błogosławieństwa. […]
Ludzie […] również mają swoją cząstkę wolności, której używają z pożytkiem lub szkodą, nieraz wbrew wyraźnej woli bogów. […] Człowiek, który […] do pewnego stopnia wpływa na losy świata, jest też, przynajmniej po części, kowalem własnego losu”.
pol1 Źródło: Émile Mireaux, Życie codzienne w Grecji w epoce homeryckiej, tłum. S. Kołodziejczyk, Warszawa 1962, s. 18–20.

Słownik

epikureizm

kierunek filozoficzno‑etyczny zapoczątkowany w starożytności przez Epikura; podstawowym zagadnieniem filozoficznym epikureizmu jest szczęście, postrzegane jako dążenie do przyjemności i unikania cierpienia

kanoniczny

ogólnie przyjęty jako norma, należący do zbioru zasad, tekstów

materializm

teoria filozoficzna, według której istnieje tylko materia

mit

(gr. mythos – słowo) – opowieść o bogach i herosach; mity powstające w danej społeczności składały się na mitologię i wyjaśniały m.in. pochodzenie i naturę bogów (mit teogoniczny), świata (mit kosmogeniczny), ludzi (mit antropogeniczny) i poszczególnych rodów czy nacji (mit genealogiczny); zbiór mitów nazywamy mitologią

personifikować

1. nadawać przedmiotom, zwierzętom, zjawiskom, pojęciom abstrakcyjnym cechy właściwe tylko ludziom;

2. być reprezentantem jakichś cech, wartości, zjawisk

sakralna funkcja mitu

odnosi się do wzorców obrzędowych i zachowań rytualnych, wiąże się z kultem istot nadprzyrodzonych

stoicyzm

nurt filozoficzny zapoczątkowany przez Zenona z Kition, mający korzenie w działalności greckiej szkoły filozoficznej, powstałej w Atenach pod koniec IV w. p.n.e.; etyka stoicka zakładała, że szczęście daje człowiekowi tylko cnota, która polega na uniezależnieniu się od wszelkich okoliczności

światopoglądowa funkcja mitu

normowała funkcjonowanie społeczności w zakresie wierzeń religijnych

Mojry

Wprowadzenie

Grafika interaktywna

Los człowieka w mitach i filozofii

Los i przeznaczenie w utworach Homera

Słownik