Ludzie pierwotni wobec przestrzeni

Myśliwi i zbieracze dokonali pierwszych migracji w dziejach ludzkości. Wyruszyli na północ z terenów południowej Afryki, gdzie ok. 2 mln lat temu wykształcił się Homo habilis (łac., człowiek zręczny) – pierwszy gatunek uważany za ludzki. Od tego czasu do końca epoki lodowcowej (ok. 10 tys. lat temu) ludzie zasiedlili wszystkie kontynenty. Podczas tych migracji – ponad 100 tys. lat temu – ukształtował się Homo sapiens sapiens (łac., człowiek rozumny właściwy), czyli człowiek współczesny. Inne gatunki ludzkie, jak np. Homo sapiens neanderthalensisHomo sapiens neanderthalensisHomo sapiens neanderthalensis, zanikły.

Wędrówka na północ postawiła przed ludźmi pierwotnymi wiele nowych wyzwań. Życie w chłodniejszym klimacie wymagało umiejętności wytwarzania ubrań ze skór upolowanych zwierząt, a przede wszystkim ujarzmienia ognia. Dzięki ich opanowaniu ludzie dotarli aż do granic zlodowaceń. Pierwsze wynalazki stały się zaczątkiem długotrwałego procesu oswajania i podporządkowywania sobie przyrody – procesu, który jest jednym z najważniejszych zjawisk w dziejach cywilizacji ludzkiej i który trwa do dziś. Narzędzia i broń, jakimi posługiwali się ludzie w okresie najdawniejszych migracji, wykonane były w znacznym stopniu z obrobionego kamienia, dlatego okres ten w dziejach ludzkości zyskał nazwę paleolitupaleolitpaleolitu, czyli starszej epoki kamiennej.

R1TzrmLdSmc3h

Zdjęcie przedstawia jajowaty kamień.

Na tryb życia gromad ludzi pierwotnych największy wpływ miały wyniki obserwacji zwyczajów zwierząt i procesu wegetacji roślin. Dzięki spostrzeżeniu pewnych prawidłowości człowiek udomowił zwierzęta i nauczył się uprawiać zboża. W sprzyjających okolicznościach – po znalezieniu odpowiednio żyznych gleb – hodowla zwierząt i rolnictwo skłaniały ludzi do osiadłego trybu życia. Wędrowni myśliwi i zbieracze przeistaczali się w osiadłych rolników‑hodowców.
Proces ten nosi nazwę rewolucji neolitycznej i zapoczątkowuje młodszą epokę kamienną, czyli neolitneolitneolit.

Konsekwencje trwałego osadnictwa

Rewolucja neolityczna zaczęła się ok. 10 tys. lat p.n.e. na Bliskim Wschodzie, a później również w innych miejscach na Ziemi. Przejście do osiadłego trybu życia należy wyobrażać sobie jako długotrwały proces, dokonujący się z różną intensywnością i różnym skutkiem.

R1LIJf9ke2XSW1

Zdjęcie przedstawia kopułowatą konstrukcję z okrągłym wejściem zbudowaną z kości mamuta.

Najpierw pojawiło się osadnictwoosadnictwoosadnictwo okresowe: grupa rolników zamieszkiwała na określonym terenie aż do wyjałowienia się gleby, a następnie wyruszała na poszukiwanie nowego miejsca. W tych samych czasach żyły – często obok siebie – społeczności rolników, myśliwych i wędrownych hodowców. Dopiero wynalazki techniczne usprawniające produkcję rolną uczyniły z rolnictwa podstawową formę gospodarowania.

Najkorzystniejsze warunki dla rozwoju pierwotnego rolnictwa panowały w krajach o ciepłym i gorącym klimacie, zwłaszcza w dolinach wielkich rzek: Eufratu i Tygrysu, Nilu, Indusu, Huang‑ho. Rzeki nawadniały tam pola i nanosiły użyźniający muł, co zapobiegało wyjałowieniu gleby, a obfite plony umożliwiały koncentrację dużej grupy ludności.

RsMxjLlVOtheU1

Zdjęcie przedstawia długi miecz zakończony prostym trzonem.

Ludzie zaczęli budować domy z drewna, gliny, a nawet z kamienia. Dzięki nadwyżkom żywności nie wszyscy musieli zajmować się uprawą roli, co zaowocowało rozwojem rzemiosła. Ludzie nauczyli się tkać z włókien roślinnych i wełny oraz lepić naczynia z gliny. W IV tysiącleciu p.n.e. w Azji Mniejszej zaczęto przeprowadzać eksperymenty metalurgiczne, polegające na wytapianiu kruszców (złota i srebra) oraz miedzi. Duże znaczenie miał wynalazek brązu (ok. 3500 lat p.n.e.), czyli stopu miedzi i cyny. Uzyskany w ten sposób surowiec znakomicie nadawał się do wyrobu broni i narzędzi, ponieważ był twardszy od obu składających się nań metali. Dalsze poszukiwania twardego i trwałego surowca doprowadziły w II tysiącleciu p.n.e. w Mezopotamii do wynalezienia techniki wytopu żelaza. Produkty wykonane z tego materiału zrewolucjonizowały ludzką kulturę materialną. Do dziś żelazo jest jednym z podstawowych surowców.

RRR2qHL35pefV

Zdjęcie przedstawia długi miecz zakończony prostym trzonem z dwoma zawiniętymi spiralnie głowicami.

Wytwarzanie nadwyżek żywności, osiedlanie się w jednym miejscu na stałe i rozwój rzemiosła diametralnie zmieniły styl życia mieszkańców najżyźniejszych obszarów. Z czasem ukształtowało się pojęcie własności prywatnej, obejmującej ziemię i jej produkty, narzędzia, budynki, zwierzęta, niewolników. Społeczeństwo zróżnicowało się wewnętrznie. Istnienie własności wpływało na rozwój handlu, dodatkowo ułatwionego dzięki udoskonalonym i nowym środkom transportu, takim jak wozy na kołach ciągnięte przez zwierzęta oraz łodzie.

R1568wYEC8twR1

Zdjęcie przedstawia teren pustynny z kamiennymi ruinami budowli.

Przede wszystkim jednak zaczęły powstawać miasta, czyli zwarte skupiska ludności zamieszkującej przylegające do siebie domy. Mieszkańcy miast coraz częściej zajmowali się działalnością nierolniczą – rzemiosłem i handlem. Miasta były również ośrodkami życia religijnego, gdzie bogom wznoszono okazałe świątynie. W społecznościach pierwotnych wszelkie działania – gospodarcze, polityczne, ludyczne (związane z zabawą) – motywowano względami religijnymi. Bogactwo i specjalizacja zawodowa sprawiły, że w społeczeństwach rolniczych powstawała grupa kapłanów stale zajmujących się kultem religijnym i zabieganiem o boską opiekę nad całą zbiorowością oraz poznawaniem świata i mechanizmów nim rządzących.

Słownik

Słowa kluczowe

historia, prehistoria, osadnictwo, rozwój człowieka, starożytny Wschód

Bibliografia

Wielka Historia Świata, t. 1, Prehistoria (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Prehistoria i starożytność, seria Dzieje cywilizacji, Warszawa 1999.

J.K. Kozłowski, Encyklopedia historyczna świata, t. 1, Prehistoria, Kraków 1999.