Stefan Kieniewicz Historia Polski 1795 - 1918

Powstanie styczniowe wypada uznać za największe z powstań polskich XIX wieku, jeśli brać pod uwagę czas trwania i liczbę uczestników. Hasłem jego była niepodległość; treścią społeczną - likwidacja ostatków ustroju feudalnego [...] Rezultatem była przegrana w walce o niepodległość, ale zarazem osiągnięcie celu w zakresie reform społecznych.
Bilans przegranej obejmuje dziesiątki tysięcy poległych i straconych, dziesiątki tysięcy zesłanych na Sybir, milionowe straty materialne. Obejmuje utratę wąskiej autonomiiautonomiaautonomii przyznanej Wielopolskiemu, rusyfikację szkół i administracji, duże ubytki polskości na Litwie i Rusi. A także kryzys moralny społeczeństwa, które na dłuższy czas przestało wierzyć w możliwość wyrwania się z obcego jarzma.

powst Źródło: Stefan Kieniewicz, Historia Polski 1795 - 1918, Warszawa 1968, s. 268.

Juliusz Kleiner W kręgu historii i teorii literatury

[...] powstanie młodzieńców - entuzjastów, z tęsknym pięknem młodości, stratowanej przez los barbarzyński, z blaskiem zapału, który nie uznaje rzeczy niemożliwych, z gestem romantycznego, marzycielskiego bohaterstwa, z tragizmem daremności ofiar i wysiłków, z dziwnym urokiem dziejowego czynu, w którym nastroju było więcej niźli planu.

... Źródło: Juliusz Kleiner, W kręgu historii i teorii literatury, Warszawa 1981, s. 424.

Janina Kulczycka Saloni Bolesław Prus

Biorąc udział w narodowym zrywie Aleksander rzucił na szalę wszystko: przyszłą karierę życiową, szczęście osobiste, życie nawet. Z powstania wyszedł chory, przekonany, że odniesiona w bitwie rana zaciąży na całym jego dalszym życiu, zmniejszając jego fizyczną i psychiczną odporność [...], ale co najważniejsze - stracił w powstaniu wiele młodzieńczych złudzeń: wiarę w możliwość rozwiązania sprawy polskiej na drodze bohaterskiego zrywu, a także wiarę w wartość własnego narodu. [...] ciężko odczuł także, jak wszyscy uczestnicy powstania, którzy po jego upadku pozostali w kraju, gwałtowną zmianę społeczeństwa w stosunku do uczestników ruchu. Tę samą młodzież, którą ogólne nastroje, opinia publiczna pchnęły do udziału w leśnych, »partiach«, witano jako lekkomyślnych sprawców klęski narodowej, gdy wracali złamani przegraną.

bior Źródło: Janina Kulczycka Saloni, Bolesław Prus, Warszawa 1975, s. 26.

Aleksander Głowacki (B. Prus) Listy

Gdyby zebrać w jedno miejsce krew wylaną przez Polaków za wolność, może powstałoby drugie Gopło; gdyby zgromadzić kości tych, co polegli w bojach, na szubienicach, na katorgach,
na osiedleniach i wszelkiego rodzaju tułactwach, może usypałby się drugi Wawel. [...] Lecz… jakiż z tego pożytek? Nie ma! … i nawet nie może, gdyż polski patriotyzm składa się z wybuchów namiętnych gwałtownych, z wybuchów uczucia, którego, niestety! nie oświetlał rozum i nie przerodził go w akty twórczej woli.

listy Źródło: Aleksander Głowacki (B. Prus), Listy, Warszawa 1959, s. 24.

Grażyna Borkowska Bolesław Prus - dziwność istnienia

Prus [...] zajmuje się mentalnością narodu podbitego lub po prostu mentalnością Polaków jako narodu podbitego. Syndrom oblężonej twierdzy rozumie jako nadużywanie wzniosłej retoryki i jako niechęć wobec działań sprzecznych z zachowaniami zbiorowymi. Opinia publiczna, wykorzystująca często plotkę i pomówienie, staje się w czasach konspiracyjnego zamętu prawdziwym narzędziem terroru. Na szubienicy ginie starzec, który nie uległ ogólnemu entuzjazmowi i propagandzie łatwego zwycięstwa. Oskarżono go więc o zdradę i powieszono.

prus Źródło: Grażyna Borkowska, Bolesław Prus - dziwność istnienia, [w:] tejże, Pozytywiści i inni, Warszawa 1996, s. 79.

Józef Bachórz Przytłumiona nuta. Motywy autokratyczne w pamiętnikarstwie polskim o powstaniu styczniowym

Autor Omyłki odstępuje od postromantycznej, apologetycznejapologetycznyapologetycznej oceny insurekcji. Ukazuje wiele pozerstwa połączonego z tchórzostwem w zachowaniu się rzeczników sprawy narodowej. Społeczeństwo ukazane przez Prusa w opowiadaniu znajduje się w stanie rozkładu - to zbiorowisko ludzi pozbawionych sumienia, megalomanówmegalomaniamegalomanów i oszustów.
Prus włączył się w budowanie »czarnej legendy« powstania , którą przeciwstawił »legendzie złotej« ujętej przez Elizę Orzeszkową w mityczną formułę gloria victis [łac. chwała zwyciężonym]

autor Źródło: Józef Bachórz, Przytłumiona nuta. Motywy autokratyczne w pamiętnikarstwie polskim o powstaniu styczniowym, [w:] Literatura i jej konteksty. Prace ofiarowane Czesławowi Kłakowi, red. J. Rusin, K. Maciąg, Rzeszów 2005, s. 155.

Maria Jolanta Olszewska Omyłka, czyli Bolesława Prusa rozrachunki z rokiem 1963

[...] demistyfikacjademistyfikacjademistyfikacja mitu insurekcyjnego, mającego swe fundamenty w filozofii mesjanistycznej i utrwalonego przede wszystkim w obrazach Artura Grottgera [...]. To one powodowały, że pamięć stycznia 1863 roku, przetworzona przez emocje zbiorowe i utrwalona w pamięci powszechnej [...] kształtowała narodową wyobraźnię i polskie imponderabiliaimponderabiliaimponderabilia oparte na stworzonej przez Mickiewicza koncepcji zbiorowej odpowiedzialności za zło dziejowe, jakiego w przeszłości mieli dopuścić się Polacy. [...] Prus, pisząc Omyłkę, ostro oponował przeciw celebrowaniu narodowej klęski, występował przeciw narodowej żałobie, atmosferze mistycyzmu i tragizmowi ofiary umierania za Ojczyznę, a więc mitologii życia społecznego prezentowanej jako zbiorowo wykreowany i przekazywany ciąg stereotypowych obrazów dotyczących Polski, warunków jej istnienia, wzorów osobowych »prawdziwego« czy też »dobrego« Polaka, miejsca Polski w Europie, stosunków z Rosją. Każda próba zignorowania tych obrazów, odstępowania od ogłoszonego przez nie przesłania miała charakter zaprzaństwazaprzaństwozaprzaństwa i narodowej zdrady.

demi Źródło: Maria Jolanta Olszewska, Omyłka, czyli Bolesława Prusa rozrachunki z rokiem 1963, Warszawa 2014, s. 273.

Maria Dąbrowska Wstęp

[...] człowiek prawie tragiczny. Bo niedobrze to w Polsce być myślącym człowiekiem. My wolimy wszystko, niż myśleć. Wolimy umrzeć dla jakiejś sprawy, niż ją przemyśleć. A dzieje Prusa to nie tylko dzieje wielkiego serca, lecz i poszukującej myśli. [...] W jednej zwłaszcza dziedzinie poszukiwanie to jest męczarnią. [...] Polska myśl patriotyczna w warunkach niewoli nigdy nie mogła przejawić się dość przezroczyście i w pełni. To stawało się nieraz powodem fatalnych nieporozumień co do poglądów i stanowisk ludzi trosce patriotycznej usiłujących dać wyraz. Ofiarą fatalnej Omyłki był i Prus, nie mogący rozmawiać ze swym narodem prosto, jasno i bez ogródek.

czlo Źródło: Maria Dąbrowska, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Wybór pism, Warszawa 1954, s. 23.