Edyp jest jedną z najciekawszych postaci mitologicznych. Jego dzieje zawarte w micie o rodzie Labdakidów (potomków Labdakosa) stanowią źródło inspiracji dla artystów wszystkich pokoleń.

RKRJVq8DxZWND

Obraz przedstawia młodego mężczyznę z krótkim mieczem w dłoniach, który stoi na przeciw Sfinksa. Sfinks ma twarz młodej kobiety o rudych, falujących włosach, a ciało skrzydlatego lwa.

Od niewiedzy do prawdy

Tragiczne losy Edypa opisane w utworze Król Edyp otwiera opis zarazy szalejącej w Tebach. Król musi dociec, jakie są jej przyczyny. Do wyroczni wysyła Kreona, brata Jokasty, i dowiaduje się, że przyczyną nieszczęść miasta jest niewyjaśniona od dłuższego czasu sprawa zabójstwa poprzedniego władcy. Edyp bardzo przejmuje się losami mieszkańców, więc postanawia wyjaśnić zagadkę tego morderstwa. Zobowiązuje się gorliwie, że „spłaci dług bogu i dług swojej ziemi” i z największą surowością ukarze zabójcę.

Dalsze losy bohatera dramatu to opis stopniowego dochodzenia do prawdy. Na scenie pojawia się wróżbita Tejrezjasz (inna pisownia: Tyrezjasz lub Terezjasz), który sugeruje, że sprawcą zbrodni jest sam Edyp. Król nie przyjmuje jednak tego do wiadomości. Wpada w gniew, sądząc, że są to oszczerstwa. O knucie spisków przeciw legalnej władzy podejrzewa także Kreona. Zacietrzewia się w sporze z nim, nazywa brata swej żony zdrajcą i wrogiem. W miejsce obiecanej dla zabójcy kary żąda śmierci Kreona. Cały czas wspomina, że w swoim postępowaniu kieruje się dobrem miasta.

Pewność siebie zaczyna go opuszczać, gdy żona Jokasta opowiada o okolicznościach zbrodni. Stopniowo popada w coraz większe przerażenie, ponieważ historia morderstwa zaczyna mu przypominać wydarzenia z czasu podróży do Teb. Wciąż jednak naiwnie próbuje odsuwać od siebie koszmarne podejrzenia. Edyp początkowo odnosi wrażenie, że padł ofiarą spisku lub koszmarnej pomyłki, ale z każdą chwilą upewnia się coraz bardziej, że spełniły się jego najstraszliwsze obawy. Sam nie próbuje nazwać rzeczy po imieniu. Boi się nawet myśleć o czynach, jakich nieświadomie dokonał. Gdy wszystkie podejrzenia zaczynają się układać w całość, a każdy następny rozmówca potwierdza to, czego od jakiegoś czasu obawia się Edyp, następuje przełom – przyznanie się przed samym sobą do winy. W kulminacyjnym punkcie utworu dumny dotychczas król wykrzykuje:

Dalsze wydarzenia to prawdziwa katastrofa będąca konsekwencją poznania prawdy. Jokasta odbiera sobie życie (powiesiła się w swojej komnacie), natomiast Edyp na widok śmierci swojej żony i zarazem matki wykłuwa sobie oczy sprzączkami z jej szaty. Dużą część exodosu – ostatniej części tragedii – zajmują jego lamentacje, tworząc wraz z odpowiedziami chóru tzw. kommos. Przeklina on swój los, uważa, że śmierć byłaby zbyt łagodną karą dla niego za najohydniejsze i niewybaczalne zbrodnie – ojcobójstwo i pohańbienie matki. Skazuje sam siebie – oślepionego – na wygnanie. W zakończeniu błaga Kreona, aby zaopiekował się dziećmi, zwłaszcza Antygoną i Ismeną, ukochanymi, małymi jeszcze córkami.

Wśród klasycznych reguł

RtcrHya5AWvst1

Obraz przedstawia wnętrze jaskini. Jest w niej młody, atletycznie zbudowany, nagi mężczyzna. Stoi on naprzeciw Sfinksa, podpierając się dwoma włóczniami. Ma on twarz i piersi kobiety, a ciało skrzydlatego lwa. U stóp mężczyzny widać ludzkie szkielety. Na drugim planie, na zewnątrz jaskini widać mężczyznę.

Król Edyp to tragedia antyczna. Według Poetyki Arystotelesa tragedia to

naśladowcze przedstawienie (mimesis) akcji poważnej, skończonej i posiadającej odpowiednią wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła […], które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia (katharsis) tych uczuć.

Niezbędnym elementem tragedii służącym wzbudzaniu litości i trwogi jest obecność konfliktu tragicznego. Bohater - jednostka o szlachetnych intencjach - ma do czynienia z przeciwstawnymi, równorzędnymi wartościami. Układ wydarzeń przedstawionych w Królu Edypie Sofoklesa pokazuje bohatera, który poprzez splot niespodziewanych okoliczności został królem, mężem i w konsekwencji ojcem czworga dzieci. Jego szczęście ma źródło w niewiedzy. Brak świadomości okazuje się dla Edypa wartością pozytywną. Jedynym sygnałem, który sugeruje, że zło leży u podstaw tego szczęścia, jest zaraza szalejąca w mieście. Gorliwość, z jaką Edyp spełnia swoje obowiązki władcy, poszukując osoby winnej cierpień ludu, doprowadza do odkrycia prawdy. A prawda okazuje się okrutna.

Litość i trwoga wzbudzane przez tragedię są tym większe, że bohater nie jest żadnym zbrodniarzem. Jest porządnym człowiekiem, a wszystkie wydarzenia, w których uczestniczy, mogłyby spotkać w zmienionych realiach każdego przeciętnego widza i czytelnika.

Droga Edypa do wiedzy okazuje się drogą ku ciemności. Prawda, która zawsze powinna oznaczać dobro, sprowadza zło. Okazuje się, że czasem może lepiej nie wiedzieć i żyć, ciesząc się z tego, co się ma. To zestawienie prawdy - niosącej klęskę - i niewiedzy - dającej pozorny spokój - to właśnie klasyczny przykład ironii tragicznejironia tragicznaironii tragicznej.

Czy Edyp może uniknąć skutków dochodzenia do prawdy? Nie. Jest dobrym królem. Na sercu leżą mu sprawy państwa. Musi znaleźć winnego zbrodni i uwolnić swój lud od zarazy. Jest także dobrym mężem i ojcem. Okalecza się, widząc śmierć kochanej żony. Wie, że pohańbił ją poprzez kazirodztwo, postąpił wbrew fundamentalnym zasadom boskim oraz ludzkim i musi ponieść wszelkie tego konsekwencje. Nawet śmierć wydaje mu się zbyt łagodną karą. Wybiera więc kalectwo fizyczne i męki duchowe, dalsze życie z piętnem zbrodniarza. Jest zbyt szlachetny, aby unikać kary. Wyrusza na wygnanie, a trzeba pamiętać, że dla niektórych to kara gorsza od śmierci – pośród obcych było się kimś niewiele lepszym od niewolnika.

Wina czy brak winy?

Sofokles wykorzystał w Królu Edypie nie tylko konflikt wartości. Zgodnie z zasadami Arystotelesa tragizmtragizmtragizm wynikał z tego, że bohater nieszczęśliwie zbłądził, nie rozumiejąc, że popełnia zbrodnię i czyn niegodny. Owo „zbłądzenie” to niewłaściwe rozpoznanie sytuacji, błędna interpretacja faktów. Na tym polega tzw. wina tragiczna (gr. hamartia). Źródłem wszystkich nieszczęść Edypa jest przeznaczenie. To zły los sprawił, że ponosi on winę za grzechy przodków. Wbrew wszystkim jego działaniom, które służą uniknięciu przepowiedni, bezwiednie posuwa się ku jej spełnieniu. Życie Edypa jest nieświadomym podążaniem ustalonym z góry przez bogów torem. Wykorzystując w swoim utworze tragizm druzgocącego losu obok tragizmu wartości, Sofokles udowadnia nieskuteczność walki człowieka z przeznaczeniem, które Grecy nazywają fatumfatumfatum.

Edyp odpowiada za grzechy swoich przodków. Czy w takim razie sam jest bez winy? Jako człowiek, który osiągnął najwyższy szczebel władzy, ma kochającą żonę i czworo udanych dzieci, jest przeświadczony, że zdobył w życiu wszystko, co warto było zdobywać. Myśli, że udało mu się oszukać przeznaczenie, skoro uciekł z Koryntu. Szczęście i pomyślny układ okoliczności sprawiają, że popada w pychę. Fałszywie pojmowana duma, zarozumiałość bohatera to według Greków tzw. hybris, która zawsze ściąga na winnego gniew bogów.

Dowodów na pychę Edypa jest wiele. Przykładem może być przekonanie, że potrafi on oszukać bogów i uniknąć klątwy. Także sposób traktowania wróżbity Tejrezjasza oraz oskarżenie o spisek rzucone na Kreona świadczą źle o bohaterze. Edyp nie zna miary w złośliwościach adresowanych do innych. Tejrezjaszowi wytyka ułomność fizyczną, mówiąc, że jest ślepy na oczy i ślepy na duchu. Wróżbita, który zna przyszłość, ostrzega Edypa, że wkrótce wszyscy będą to samo wytykali i jemu – stanie się tak samo bezradny. Wraz z oślepieniem Edypa sprawdzi się stara grecka zasada, że człowiek bywa karany stosownie do tego, jak grzeszył. Sofokles w swoim utworze ukazuje również, że niebezpiecznie jest kpić z cudzego nieszczęścia. Człowiek powinien raczej wykazywać się tolerancją i humanitaryzmem wobec kalekich czy ułomnych.

Edyp otrzymuje ostrzeżenie także w innym fragmencie. O zgubnych skutkach nadmiernej pychy mówi Chór w swej pieśni:

Mimo że Edyp jest jedną z najinteligentniejszych postaci mitologicznych, porównywaną mądrością tylko z Odyseuszem, nie potrafi właściwie ocenić własnej sytuacji. Uniemożliwia mu to właśnie hybris. Jego pycha jest tak wielka, że gdy okazuje się zbrodniarzem i kazirodcą, ze szczytu władzy i sławy upada na dno. Własna duma spycha go w otchłań rozpaczy. Prawda pojawia się nagle i uderza z całą brutalnością. Jej poznanie jest punktem kulminacyjnym utworu. Po nim następuje katastrofa.

Sofokles moment przełomowy umieścił w końcowej części utworu. Dalej zostaje już tylko exodos – lamentacje Edypa i końcowe kwestie, wśród których jak podsumowanie brzmią słowa Kreona: „Wszystko ma swój kres i czas”. Dominującym problemem utworu jest nie kara za grzechy, ale sama obserwacja stopniowego dochodzenia do prawdy. Król Edyp to studium przeświadczonego o swojej wysokiej wartości. Zadufany w sobie obraża bogów lekceważeniem Tejrezjasza przemawiającego głosem wyroczni. Grzeszy też nadmiernym zaufaniem do własnego rozumu, gdy próbuje przechytrzyć fatum. Wszystko to sprawia, że jego klęska jest nieunikniona.

Słownik