Przeczytaj
Definicja państwa
Państwo to dość szerokie pojęcie, które trudno jednoznacznie określić. Definiowane było na rozmaite sposoby. Na przykład według Arystotelesa stanowi ono naturalną formę społeczeństwa. Twierdził on, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie
, dlatego powinno ono dobrze pasować do społeczeństwa i warunków, w których żyje. Katolicka nauka społeczna natomiast rozumiała państwo jako społeczność, której podmiotem jest naturalna grupa ludzi wspólnie dążąca do realizacji określonych celów. Inne teorie mówią z kolei, że państwo to organizacja grupy społecznej żyjącej na pewnym terytorium, mającej suwerenną władzę oraz uznanie na arenie międzynarodowej. A jeszcze inne – że jest to związek polityczny, w którym władza prawomocna korzysta ze środków panowania nad społeczeństwem lub korporacją terytorialną wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią oraz osobowość prawną.
Jak zatem ostatecznie możemy zdefiniować pojęcie państwa?
Państwo to polityczna organizacja społeczeństwa obejmująca ludzi stale osiadłych na określonym terytorium, mająca aparat władzy, ustrój i prawa oraz zdolność do nawiązywania i utrzymywania stosunków międzynarodowych z innymi państwami.
Koncepcje i teorie powstania państwa
Nauki zajmujące się teorią państwa stworzyły na temat jego powstania wiele różnych koncepcji, często całkowicie sprzecznych. Oto najważniejsze z nich:
twórca: św. Augustyn
założenia:
– wszelka władza pochodzi od Boga (władca to pomazaniec boży)
– porządek ziemski to odbicie porządku niebieskiego
– konieczność podziału państwa na rządzących i rządzonych, 2. koncepcja umowy społecznej
twórca: Jean‑Jaques Rousseau
założenia:
– państwo opiera się na umowie między członkami społeczeństwa lub między społeczeństwem a władzą
– teoria ta przeczy tezie o pochodzeniu władzy od Boga, 3. koncepcja podboju i przemocy
twórca: Ludwik Gumplowicz
założenia:
– państwa powstają w wyniku podbijania plemion słabszych przez plemiona silniejsze, 4. koncepcja solidarystyczna
twórca: Émile Durkheim
założenia:
– państwo to forma solidarnego dzielenia się obowiązkami, 5. koncepcja psychologiczna
twórca: Leon Petrażycki
założenia:
– państwo to najlepsza forma zaspokajania potrzeb psychicznych ludzi, np. potrzeby bezpieczeństwa, 6. koncepcja marksistowska
twórcy: Karol Marks i Fryderyk Engels
założenia:
– państwo to efekt rozpadu wspólnoty pierwotnej, opartej na wspólnej własności narzędzi i środków
– rozpad wspólnoty na klasy to wynik powstania własności prywatnej
– przewaga ekonomiczna pozwoliła klasom posiadającym zdobyć władzę, czego skutkiem jest powstanie państwa utrwalającego panowanie klas posiadających, 7. koncepcja wg katolickiej nauki społecznej
twórca: św. Tomasz z Akwinu
założenia:
– państwo funkcjonuje w świadomości ludzi i powinno służyć poprawie jakości ich bytu
Geneza państwa w ujęciu historycznym
Instytucja państwa powstała w wyniku rozwoju społeczeństw pierwotnych. Poprzedzały ją takie struktury społeczne, jak rodziny, rody oraz plemiona (a także ich grupy). Łączenie się plemion dało początek strukturze państwowej. Powody łączenia się tych grup były różne, ale najważniejsze z nich to potrzeba zapewnienia większego bezpieczeństwa oraz dobrobytu ich członkom. Te połączone społeczności z upływem czasu osiadały na określonym terytorium, uznając je za własne i broniąc go przed innymi plemionami.
W ramach tak ukształtowanej wspólnoty pojawiła się też starszyzna plemienna jako zalążek władzy. Istotne znaczenie w tworzeniu państw miało rolnictwo. Przyczyniło się do tego, że społeczności ludzkie zaczęły preferować osiadły tryb życia, w którym utrwaliły się więzi plemienne (a także międzyplemienne). Wszystko to sprzyjało powstaniu organizacji kierowanej przez starszyznę lub przywódców plemiennych. Tradycyjnie początki cywilizacji i państwowości związane są ze starożytnym Wschodem (Mezopotamią, Azją Mniejszą i obszarami w Afryce nad Morzem Śródziemnym). Plemiona, które się tam osiedlały, wykorzystując sprzyjające warunki naturalne, a także rozpowszechniając własne wierzenia, obyczaje i kulturę, dały początek organizacji państwowej.
Historycy przyjmują, że pierwsze państwa powstały w trzecim tysiącleciu p.n.e. Było to związane z zasiedleniem obszarów Mezopotamii przez plemiona Sumerów i Semitów. W okresie między trzecim a pierwszym tysiącleciem p.n.e. na obszarze Mezopotamii istniały takie państwa, jak: Egipt, Persja, Babilonia, Asyria, Ur, Lagasz. Na Dalekim Wschodzie w pierwszym tysiącleciu p.n.e. powstały Chiny i Indie, a później, na terenach dzisiejszej Europy, państwa greckie i królestwo rzymskie (VIII w. p.n.e.).
Typy i formy państw
Typy państw
Wyróżniamy cztery podstawowe typy państw. Podział ten uwzględnia stosunki społeczne, ekonomiczne oraz polityczne.
W niektórych państwach funkcjonowali też plebejusze – druga grupa wolnych ludzi. Jednak ich prawa były ograniczone, nie mogli np. sprawować władzy.
Ten typ państwa dominował w starożytności., 2. Państwo feudalne Ten typ wyewoluował z systemu niewolniczego bądź w wyniku przechodzenia plemion wędrowny w tryb osiadły. W państwach feudalnych wykształciły się warstwy społeczne: szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo, chłopi. Typ ten opierał się na własnościach ziemskich, które należały do najzamożniejszych warstw., 3. Państwo kapitalistyczne Typ państwa kapitalistycznego powstał w wyniku walki z feudalnym absolutyzmem. W rezultacie rewolucji burżuazyjnej i uchwalenia Deklaracji praw człowieka i obywatela niższe warstwy społeczne zyskały prawa, które powinny być respektowane. Podstawą państwa kapitalistycznego jest liberalizm, swoboda w dziedzinie gospodarki, prawo własności i ochrona prawna. Ten typ państwa zakłada, że wszyscy są równi wobec prawa bez względu na pochodzenie, majątek, religię, rasę lub narodowość. Każdy, kto uważa, że jego prawa zostały naruszone, może zwrócić się w tej kwestii do odpowiednich instytucji., 4. Państwo socjalistyczne W państwie socjalistycznym gospodarka opiera się na zasadzie własności społecznej środków produkcji oraz na centralnym planowaniu rozwoju gospodarki narodowej. Powoduje to ograniczenie lub likwidację sektora prywatnego w gospodarce. W społeczeństwie obowiązuje podział na klasy: robotniczą (wiodącą), pracujące chłopstwo i pracującą inteligencję.
W państwie tego typu wiodącą rolę odgrywa partia komunistyczna.
Formy państw
Klasyfikacja państw może być przeprowadzana według rozmaitych kryteriów. Oto kilka z nich:
Kryterium charakteru głowy państwa
Monarchia – głową państwa jest niepochodzący z wyboru monarcha (król, królowa, książę, cesarz); zazwyczaj pełni swoją funkcję dożywotnio – na zasadzie dziedziczenia.
Republika – głową państwa jest pochodzący z wyborów organ (najczęściej prezydent), który pełni swoją funkcję przez określoną prawem kadencję; może pochodzić z wyborów pośrednich lub bezpośrednich.
Kryterium reżimu politycznego
System demokratyczny – władza w państwie podlega społecznej kontroli, która wyraża się przede wszystkim w regularnie przeprowadzanych wolnych i uczciwych wyborach do organów przedstawicielskich.
System autorytarny – władza w państwie nie podlega społecznej kontroli i jest zmonopolizowana przez jednostkę, partię polityczną lub wojsko - grupa wojskowych sprawujących autorytarną władzę w państwie nazywana jest niekiedy juntą (wym. chuntą); w takim kraju opozycja nie ma możliwości przejęcia władzy w drodze wyborów.
System totalitarny – władza w państwie skupia wszystkie aspekty życia społecznego – jej nieograniczoną arbitralność wzmacnia centralna rola partii rządzącej; opiera się na terrorze, masowej inwigilacji, kontroli zachowań społecznych oraz ideologii totalitarnej.
Współczesna demokracja opiera się na powszechnych prawach politycznych oraz rządach prawa. Zanim powstał ten typ ustroju – nazywany niekiedy liberalną demokracją lub demokratycznym państwem prawnym – w niektórych krajach przez długi czas funkcjonował ustrój opierający się tylko na tym drugim filarze. W XIX‑wiecznej Wielkiej Brytanii i w pierwszym okresie funkcjonowania USA prawa wyborcze były ograniczone do stosunkowo niewielkiej części mieszkańców kraju. Jednocześnie organy władzy w tych państwach działały na podstawie ustalonych norm prawnych i respektowały podstawowe prawa obywateli. Takie reżimy polityczne nazywane były liberalnymi. Ich demokratyzacja, związana z upowszechnieniem praw wyborczych, nastąpiła ostatecznie w XX wieku.
Kryterium ustroju terytorialnego państwa
Państwo unitarne – państwo jednolite, w którym jednostki terytorialne nie mają charakteru odrębnego, system organów państwa jest jednolity w skali całego kraju.
Państwo zregionalizowane – państwo zdecentralizowane, z dużą autonomią regionów, której zakres jest jednak określany przez władze centralne.
Państwo złożone (federacyjne) – państwo, które stanowi związek podmiotów (stanów, kantonów, landów itp.), dysponujących daleko idącą samodzielnością w polityce wewnętrznej i mających własne władze (parlamenty, rządy i sądy).
Kryterium organizacji instytucji centralnych w państwie
System prezydencki – władza wykonawcza sprawowana jest przez prezydenta, który nie ponosi przed legislatywą odpowiedzialności politycznej.
System półprezydencki – władza wykonawcza ma charakter dualistyczny: składa się z niezależnego politycznie od legislatywy prezydenta (dysponującego licznymi prerogatywami) oraz rządu, który ponosi przed legislatywą odpowiedzialność polityczną.
System parlamentarny – władza wykonawcza ma charakter dualistyczny: składa się z głowy państwa (o zazwyczaj niewielkich uprawnieniach) oraz rządu, który ponosi odpowiedzialność polityczną przed legislatywą.
System rządów zgromadzenia – władza wykonawcza sprawowana jest przez legislatywę lub wyznaczone przez nią ciało (komitet wykonawczy).
Główne atrybuty państwa
Z organizacją państwa związane są atrybuty, które warunkują jego funkcjonowanie pod względem politycznym, administracyjnym i społecznym.
Słownik
terytorium, które ze wszystkich stron otoczone jest przez terytorium lądowe innego państwa
organizacja, która działa na rzecz wybranego interesu, jednak nie ma na celu osiągnięcia zysku; nie jest organem administracji publicznej ani rządowej
zgodnie z prawem międzynarodowym: obszar, na którym stosuje się umowny obowiązek likwidacji, zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości wszystkich lub niektórych (oznaczonych) obiektów wojskowych, środków walki i sił zbrojnych na określonym terytorium
uporządkowany zbiór obowiązujących norm prawnych