Antyczne rozróżnienia dyscyplin filozoficznych

Filozofia musiała rozwinąć się i objąć wszystkie sfery ludzkiego życia, by możliwy był jej podział. Wcześni filozofowie greccy, od Talesa począwszy, skupiali się jedynie na poszukiwaniu archéarchéarché, prazasady istnienia świata. Zależało im na wypracowaniu takiego obrazu rzeczywistości, który nie opierał się na mitach i lokalnej religii. 
Po najwcześniejszych filozofach pojawili się materialiści, jak Demokryt, którzy starali się opisać nie tylko zasadę świata, lecz także wszelkie mechanizmy, jakimi rządzi się rzeczywistość. Jednak dopiero wraz z sofistami i Sokratesem punkt ciężkości przesunął się i odtąd centralnym zagadnieniem filozofii stał się nie otaczający świat, lecz żyjący na nim człowiek. 
Równolegle do tych przemian rozwijały się inne nurty filozoficzne, np. pitagoreizm, które próbowały tłumaczyć rzeczywistość, odszukując w niej proporcji i stałych relacji matematycznych. Ten historyczny rozwój filozofii sprawił, że ok. IV w. p.n.e. stała się ona wszechogarniająca, tzn. zaczęła dotyczyć wszystkich sfer ludzkiego namysłu, dzięki czemu mogły zacząć powstawać rozbudowane systemy filozoficzne.
Pierwszy z nich stworzył Platon, wybitny uczeń Sokratesa, a także twórca pierwszego w dziejach uniwersytetu, zwanego AkademiąAkademiaAkademią. To właśnie w Akademii dokonano pierwotnego podziału filozofii, który rozwinął się i umocnił w nieco późniejszych szkołach filozoficznych – epikurejskiej i stoickiej.

Stoicko‑epikurejski podział filozofii

R14PJV3OL7g0v1

Zdjęcie przedstawia jajko stojące w metalowym kieliszku.

Stoicy, w zgodzie z nauką Akademii, dzielili wszelkie rozważania filozoficzne na trzy osobne domeny: logikę, szeroko rozumianą fizykę oraz etykę. Pierwsza z nich dotyczy logicznego myślenia, poprawności wnioskowania, sposobu udowadniania stawianych tez. Druga opisuje zasady, jakimi rządzi się rzeczywistość, określa w jaki sposób istnieje i funkcjonuje świat. Trzecia zaś, będąca najważniejszą ze wszystkich, dotyczy tego, jak powinien zachowywać się człowiek względem siebie, innych i otaczających go rzeczy. 
Z taką klasyfikacją zgadzał się także Epikur z Samos, za którym cały ruch epikurejski przyjął powyższe rozróżnienie.

R17s2oqAMFwXc

Zdjęcie przedstawia sad z drzewami jabłoni. Na drzewach widać liczne, dojrzewające jabłka.

R1HLSGC3tnf7G

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie, zmarszczone czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Rh1BdfOHZRyIG

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są liczne, poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma zapadnięte oczy. Jego włosy są krótkie, przylegają do głowy. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Arystoteles i odmienny podział nauk

Trójczłonowy podział filozofii nie był jedynym, jaki powstał w antyku. Arystoteles, najwybitniejszy uczeń Platona, na wzór swojego mistrza założył własną uczelnię, zwaną LikejonemLikejonLikejonem. W odróżnieniu od metod Akademii, Arystoteles kładł większy nacisk na rozwój nauk szczegółowych, przez co musiał zaproponować ich bardziej złożony podział.

• Nauki teoretyczne (od gr. θthetaεepsilonωomegaρrhoίαalfa, teoria, oznaczającego coś czysto intelektualnego, myślnego) – tzw. nauki „czyste”, typowo rozumowe. Nie muszą mieć praktycznego zastosowania, a uprawia się je przy użyciu umysłu. Należą do nich: metafizyka (dotycząca zagadnień ponad– czy pozafizycznych), fizyka (dotycząca otaczającego świata) oraz matematyka (dotycząca relacji i zależności matematycznych).

• Nauki praktyczne (od gr. πpiρrhoᾶξxiιiotaς, praksis, odwołującego się do praktyki)– rodzaj nauk, które służą praktycznemu wykorzystaniu wiedzy teoretycznej. Są to: polityka (dotycząca wychowania całego polis, a więc ogółu ludzi w kraju – społeczeństwa) oraz etyka (ucząca, jak każdy człowiek powinien się zachowywać).

• Nauki pojetyczne (od gr. πpiοomicronίηetaσsigmaιiotaς, poiesis, wytwarzanie) – nauki, dzięki którym wytwarzane są konkretne przedmioty. Należą do nich sztuka i rzemiosła.

Poza tym można również wskazać nieformalny zbiór trzech pozostałych nauk, które zdaniem Arystotelesa, nie należą do żadnej z trzech powyższych grup, ale służą każdej z nich. Są to: logika (służy każdej innej nauce, pouczając o poprawności rozumowania), retoryka (uczy pięknego przemawiania, jasnego nauczania i przekonywania rozmówców do swoich racji) oraz poetyka (bada nasze przeżycia i emocje towarzyszące kontemplowaniu i przeżywaniu dzieł sztuki i rzemiosł).

R19s67lC2NFTN

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. To głowa dojrzałego mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Na czole mężczyzny widoczne są poziome zmarszczki. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Filozofia matką nauki

Już od czasów Arystotelesa w obrębie filozofii zaczęły się wyszczególniać konkretne nauki szczegółowe, które z czasem stały się niezależnymi dziedzinami wiedzy. W samym Likejonie zainicjowano ponad sześćdziesiąt takich nauk, od geologii i geodezji, poprzez hydrologię, botanikę i zoologię, aż po psychologię i politologię. Wraz z upływem kolejnych stuleci, coraz więcej nauk usamodzielniało się, lecz trudno wskazać jakąkolwiek naukę, która bezpośrednio lub pośrednio nie wynika z filozofii. Fizyka, która zaistniała jako filozoficzne rozważania o physis (gr. φphiύσsigmaιiotaς – przyroda, całość natury) podzieliła się na wszystkie istniejące nauki przyrodnicze i szereg innych nauk ścisłych. Sama fizyka, w dzisiejszym rozumieniu, była zależna od filozofii aż do XIX w., bowiem dopiero wtedy przestała służyć filozoficznym sporom o naturę czasu, przestrzeni i materii. Mniej więcej w tym samym czasie usamodzielniły się dwie, jak dotąd ostatnie i najmłodsze „córki” filozofii – socjologia i psychologia.

Ry84epETU7gc0

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma długie kręcone włosy sięgające poniżej ramion, jest ubrany w jasną koszulę i patrzy przed siebie.

R1XG0YJthk0EK

Szkic przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest pociągła, z wyraźnie widocznymi zmarszczkami na czole i twarzy. Mężczyzna ma szeroki nos i wysokie czoło. Jego włosy są krótkie, zaczesane na prawą stronę. Mężczyzna ma gęstą, długą brodę i wąsy. Ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę, pod szyją ma zawiązaną muchę.

RqJpcLCG57Req

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest lekko łysiejący. Widoczne są na jego głowie niewielkie zakola. Ma krótkie, ciemne włosy. Jego twarz jest owalna. Widać na niej zmarszczki. Mężczyzna ma duże oczy i wydatny nos. Ubrany jest w ciemny surdut.

Dyscypliny filozoficzne dzisiaj

Mimo wyodrębnienia się nauk szczegółowych, nie wszystkie dyscypliny filozoficzne stały się osobnymi i niezależnymi dziedzinami. Dzięki temu możemy mówić dziś o sześciu tzw. „klasycznych dyscyplinach filozoficznych”. Są to:

• etyka, która dotyczy tego jak powinien zachowywać się człowiek, aby postępować moralnie i czynić dobro;

• aksjologia, która operuje pojęciem wartości, tłumacząc czym te wartości są, jak je rozróżniać i oceniać;

• estetyka, która posługuje się pojęciem piękna, bada dzieła sztuki i odczucia, jakie wywołują one w człowieku;

• epistemologia, nazywana gnoseologią lub teorią poznania, bada, na czym polega proces poznania i kiedy można mówić o poczuciu pewności odnośnie tego, co jest poznawane;

• metafizyka, z której wyłoniła się ontologia, bada istnienie, właściwości i cechy każdego bytu (rzeczy, przedmiotu);

• antropologia zajmuje się pojęciem człowieka, analizuje jego zachowania i zastanawia się, w jaki sposób wytwarza on kulturę i cywilizację.; nazywana bywa także antropologią filozoficzną, aby odróżnić ją od nauk niezależnych od filozofii, np. antropologii kulturowej, antropologii tańca, a nawet antropologii jedzenia.

Powyższe dziedziny wiedzy wciąż pozostają w obrębie szeroko rozumianej filozofii i prawdopodobnie nie usamodzielnią się, ze względu na swój charakter.

Słownik