Pierwszeństwo dla Geografa Bawarskiego

Dopiero pod koniec X w., czyli u schyłku panowania Mieszka I – pierwszego poświadczonego dokumentami władcy polskiego, zaczęto spisywać najważniejsze wydarzenia na ziemiach polskich. Wcześniejszych materiałów pisanych, które dotyczyłyby początków państwa i pochodziłyby z jego terytorium, nie ma praktycznie wcale. Wiedzę na ten temat czerpiemy ze źródeł obcych autorów.

Jedną z pierwszych relacji pisanych dotyczących ziem polskich jest datowany na połowę IX w. Geograf Bawarski, czyli Opis grodów i ziem z północnej strony Dunaju. Notę sporządził anonimowy mnich ok. 845 r. w Ratyzbonie dla króla Ludwika II Niemieckiego. Autor zawarł w niej informacje o ludach zamieszkujących tereny na wschód od rzeki Łaby i na północ od Dunaju, określił także liczbę grodów każdego z plemion. W zapiskach tych wymienił plemiona, które uznajemy za polskie, takie jak Lędzice, Wolinianie, Wiślanie, Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie.

Inne wczesne źródło, w którym zawarta jest informacja o „księciu na Wiśle” (w Wiślicy?), który został przymuszony do przyjęcia chrześcijaństwa przez sąsiadów z południa (państwo Wielkich Moraw), to „Żywot św. Metodego” znany też jako „Legenda Panońska”. Tekst ten opisuje działalność misyjno‑chrystianizacyjną dwóch braci, bizantyjskich duchownych z greckich Salonik: Konstantyna (po wstąpieniu do klasztoru przybrał imię Cyryl) i Metodego. Jest on najstarszym źródłem pisanym, odnoszącym się do chrystianizacji ziem polskich. Wyczytać w nim możemy, iż:

Roczniki

Rocznikami nazywamy uporządkowane chronologicznie rejestry wydarzeń, stworzone dla ich upamiętnienia. Ich spisywaniem zajmowali się głównie duchowni. O istotnych faktach dotyczących dziejów wczesnej Polski dowiedzieć możemy się m.in. z  Roczników korbejskich i Roczników hildesheimskich, uznawanych za anonimową pracę zbiorową. Najstarsze z roczników to notatki sporządzane na marginesach tablic paschalnych. Były to charakterystyczne dla średniowiecza zestawienia świąt Wielkanocy, których używano do tworzenia kalendarza ruchomych świąt kościelnych. Pierwszych rocznikarskich zapisków dokonano na ziemiach polskich w X wieku. Pierwsza tablica paschalna z tego typu zapisami przywieziona została na ziemie polskie z niemieckiej Fuldy. Pisze o tym profesor Jerzy Wyrozumski.

Innym przykładem może być tablica paschalna przywieziona na terytorium Piastów przez Rychezę, żonę Mieszka II, w 1013 r. Zapiski na niej były kontynuacją niemieckiego Rocznika kolońskiego i zawierały informacje dotyczące wydarzeń z życia panującej dynastii, np. narodzin syna Kazimierza i oddania go do szkoły.

R18S8vz7SfrIW

Ilustracja przedstawia pergaminową kartkę. Kartka jest zniszczona, pożółkła, ma nierówną lewą krawędź. Litery są wytarte, słabo widoczne.

Kroniki

Kroniki także zawierały chronologiczny zapis wydarzeń z życia państwa ale od roczników różniło je to, że zawierały komentarze autorów. Zapisy dotyczyły spraw współczesnych ich twórcom, bądź tych z przeszłości. Najstarsza polska kronika powstała na dworze Bolesława Krzywoustego. Miała za zadanie wychwalać księcia. Autor pozostaje nieznany czyli anonimowy, choć wiemy, że pochodził z Francji, Włoch lub Prowansji. W XVI wieku, renesansowy uczony, Marcin Kromer nazwał go Gallem. Kronika Galla Anonima składa się z trzech ksiąg. Księga I poprowadzona została od czasów legendarnych do narodzin Bolesława Krzywoustego. Księga II mówi o dzieciństwie i młodości księcia i jego współrządach z bratem Zbigniewem. Księga III traktuje o jego samodzielnych rządach po wygnaniu brata. Praca Galla urywa się w 1113 roku po opisie bitwy z Pomorzanami pod Nakłem, w wyniku której miejscowość zdobył polski władca, Bolesław Krzywousty.

RwfeexGRSmhsU

Ilustracja przedstawia otwartą księgę. Tekst na stronie został zapisany w dwóch kolumnach. Pierwsza litera na stronie oraz nagłówek są wykonane ozdobną czcionką.

Oryginał Kroniki Galla oraz jej wczesne odpisy nie zachowały się. Znane są natomiast jej średniowieczne kopie. Należy do nich przechowywany w warszawskiej Bibliotece Narodowej rękopis Zamoyskich, spisany w XIV w. Kopia tego rękopisu Kroniki zawarta została w XV‑wiecznym rękopisie Sędziwoja, zwanym także kodeksem Sędziwoja, który na 950 stronach zawiera zbiór różnych tekstów w języku łacińskim. Sędziwoj pochodził z wielkopolskiej miejscowości Czechel, był XV‑wiecznym duchownym, humanistą. Stworzony przez niego kodeks przechowywany jest obecnie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.

R1VJhMbqgiMav

Ilustracja przedstawia fragment kartki z Kroniki Galla Anonima. Tekst odręczny. Pierwsza litera D jest kolorowa, bogato zdobiona.

Inna kronika dotycząca historii Polski, spisana została przez polskiego autora – mistrza Wincentego KadłubkaWincenty KadłubekWincentego Kadłubka. Kadłubek urodził się ok. 1150 lub 1160 r. najprawdopodobniej we wsi Karwów koło Opatowa. Obecnie miejscowość ta znajduje się w województwie świętokrzyskim i znana jest wśród wiernych z uznanego za cudowne źródła Błogosławionego Wincentego. Kadłubek uczęszczał do szkoły katedralnej w Krakowie, a następnie studiował za granicą. W latach 1208–1218 pełnił funkcję biskupa krakowskiego, po czym zrezygnował z tej godności i zamieszkał w klasztorze Cystersów w Jędrzejowie. Tam rozpoczął tworzenie swojego dzieła. W kronice nie ma ani jednej daty rocznej, występują tylko sporadycznie daty dzienne, a czas jej powstawania jest kwestią sporną, gdyż źródło nie dostarcza na ten temat wielu wskazówek. Kronika Kadłubka posiadała niejednolitą konstrukcję i zawsze była niezwykle popularnym źródłem wiedzy o przeszłości Polski. Trzy pierwsze jej księgi mówią o dziejach legendarnych i dynastii piastowskiej do 1173 r. Mają one częściowo formę dialogu między krakowskim biskupem Mateuszem a arcybiskupem gnieźnieńskim Janem. Dzieło Kadłubka wieńczy księga IV (napisana w najbardziej przystępny sposób), która opisuje panowanie Mieszka III i wydarzenia znane Kadłubkowi.

O najstarszych dziejach Polski wspominali także kronikarze zagraniczni. Widukind z KorbeiWidukind z KorbeiWidukind z Korbei jest autorem kroniki Dzieje Sasów zawierającej najstarszą wzmiankę o państwie Mieszka I, dotyczącą walk pogańskiego władcy z grafem Wichmanem. Ważnym źródłem jest kronika ThietmaraThietmarThietmara, współczesnego Bolesławowi Chrobremu biskupa Merseburga. Zapiski te przybliżają nam czasy Mieszka oraz opisują relacje Bolesława Chrobrego z cesarstwem do 1018 r.

RAWoKI823e9uY

Ilustracja przedstawia fragment zabudowań katedralnych. Budynki są z jasnej cegły. Charakter sakralny budynku podkreśla znajdujące się po lewej stronie główne wejście. Nad nim znajdują się trzy strzeliste okna, a wyżej krzyż. Po prawej stronie znajduje się ściana budynku z trzema strzelistymi oknami. Nad nimi dach z fasadą zdobioną schodkowymi zdobieniami. Po lewej stronie od kościoła znajdują się kamienice mieszkalne. Przed kościołem oraz kamienicami znajduje się brukowany plac.

Natomiast Nestor, mnich prawosławnego klasztoru w Kijowie, był autorem kronikarskich zapisków Powieść minionych lat, które pochodzą z 1113 r. Materiał ten kryje w sobie także informacje wcześniejsze, z lat: 1037–1039, 1073, 1039–1095. Jest to cenne źródło opisujące stosunki polsko‑ruskie. Nestor podaje np. opis pochodzenia narodów słowiańskich.

Stosunki polsko‑czeskie od zarania dziejów po czasy Krzywoustego opisuje w swej kronice kanonik (duchowny związany z katedrą) praski Kosmas. Jego praca „Chronica Boemorum” (“Kronika czeska”) obejmuje lata 1110 – 1125. Kronika to główne źródło traktujące o wydarzeniach historycznych dawnych Czech. Autor z niechęcią odnosił się do mieszkańców ziem polskich a także do Niemców.

Żywoty świętych

Typowymi dla średniowiecza źródłami są żywoty męczenników i świętych (tzw. hagiografie). Elementy biograficzne przeplatają się w nich z legendą. Żywoty zawierają opisy życia świętego (vitae), jego męczeństwa (passio) oraz cudów mających miejsce po męczeńskiej śmierci (miracula). Ciekawym aspektem tych źródeł jest fakt, iż odzwierciedlają mentalność ludzi żyjących w epoce i przedstawiają realia ówczesnego życia. Żywoty propagowały kult świętych, miały charakter moralizatorski i pouczający. Autorzy, przeważnie anonimowi, ukazywali wzorzec osobowy, który czytelnicy mogliby naśladować. Informacje w nich zawarte pochodziły nie tylko ze źródeł historycznych, ale także z ludowych podań, legend oraz baśni.

RdaBDnEPJt5UX

Ilustracja przedstawia siedzącą na podwyższeniu parę: kobietę i mężczyznę. Przed nimi na podłodze siedzi dwójka dzieci. Po bokach stoją dwie kobiety (po lewej) i dwóch mężczyzn (po prawej). Małżeństwo zasiadające na tronie ubrane jest w szaty książęce. Kobieta ma długą suknię i chustę na włosach, mężczyzna powłóczysty płaszcz i nakrycie głowy przypominające zamkniętą koronę. Dzieci siedzące na dole oraz dwie młodsze kobiety i dwóch mężczyzn także ubrani są w stylu epoki. Jeden ze stojących mężczyzn opiera ręce na mieczu. Jedna z kobiet trzyma w rękach długą laskę ze ślimakowatym zakończeniem.

Popularną postacią, której żywot często był tematem dziejopisarzy to śląska księżna Jadwiga, po śmierci ogłoszona świętą. Za życia zakładała szpitale, kościoły i wspierała ubogich. W 1209 r. wraz z mężem Henrykiem Brodatym złożyła przed biskupem wrocławskim śluby czystości. Życiowe nieszczęścia (np. śmierć dwóch najstarszych synów) traktowała jako znaki, aby żyć w sposób, który pozwoli jej uzyskać łaskę Bożą.

Z Żywota Świętej Jadwigi, księżnej śląskiej i polskiej, zebranego z rękopisu z XIV‑go stulecia, który się dostał z biblioteki klasztoru trzebnickiego do księgozbioru katedry wrocławskiej dowiadujemy się nie tylko o cudach związanych z główną bohaterką, ale także o obyczajach prawnych epoki.

Innym źródłem typu hagiograficznego jest napisany najprawdopodobniej w latach 998‑999 Żywot pierwszy św. Wojciecha biskupa praskiego. Autorstwo przypisuje się Janowi Kanapariuszowi, mnichowi z rzymskiego klasztoru benedyktynów. Ukazuje on chronologicznie uporządkowane zdarzenia z życia Wojciecha, patrona Polski oraz jego męczeńską śmierć w trakcie misji chrystianizacyjnej Prusów. Żywot ten zawiera też pierwszą źródłowej wzmiankę odnoszącej się do Gdańska, wymienionego jako „urbs Gyddanyzc”.

Na podstawowych informacjach zaczerpniętych z dzieła Kanapariusza opiera się napisany ok. 1004 r. Żywot drugi św. Wojciecha, biskupa praskiego i męczennika. Autorem utworu był Brunon z Kwerfurtu, który wprowadził do tekstu liczne dygresje: moralne, religijne oraz historyczne (np. postać cesarza Ottona III) a postać Wojciecha ukazał bardziej realistycznie, jako człowieka o złożonej i zmiennej psychice, który świętość uzyskuje dzięki pracy nad sobą.

R1acrTodOSpuv

Ilustracja przedstawia drzwi katedry gnieźnieńskiej. Na drzwiach wykuto jedna pod drugą 9 (na każdym ze skrzydeł) scen z życia misjonarzy. Funkcję klamek pełnią okrągłe uchwyty umieszczone w otwartych paszczach lwów.

Niemiecki mnich Brunon jest także autorem innej hagiografii - Żywotu Pięciu Braci Męczenników. Utwór powstał prawdopodobnie podczas pobytu Brunona na dworze Bolesława Chrobrego na przełomie 1005 i 1006 roku lub podczas kolejnej wizyty w 1008 r. i opisuje losy pięciu pustelników‑misjonarzy zamordowanych podczas napadu rabunkowego w miejscowości Święty Wojciech (niedaleko Międyrzecza) w 1003 r. Brunon osobiście znał dwójkę z nich - Włochów Benedykta i Jana. Pozostała trójka, pochodząca z Polski: Izaak, Mateusz i Krystyn są pierwszymi pochodzącymi z Polski świętymi kanonizowanymi w historii Kościoła.

Dokumenty

Średniowieczne dokumenty to akty prawne. Oznacza to, że zostały spisane zgodnie z obowiązującymi wtedy regułami i zasadami prawa. Moc nadawała im władza królewska i związane były z funkcjonowaniem państwa. Pierwszym dokumentem wystawionym w Polsce, napisanym po łacinie i datowanym na ok. 991 r., jest akt Dagome iudexDagome iudexDagome iudex. Dokument powstał na polecenie Mieszka I i dotyczył oddania pod zwierzchnictwo oraz opiekę papieża ziem, którymi władał. Nie jest jasne, dlaczego Mieszko występuje w nim jako „sędzia Dagome”. Podobnie jak powód wystawienia dokumentu. Być może chodziło o politykę kościelno‑organizacyjną lub zapewnienie opieki i ochrony synom Mieszka z drugą żoną Odą (zostali wymienieni wraz z matką jako współwystawcy) przed najstarszym synem Bolesławem (pominiętym w akcie). Treść dokumentu zachowała się jedynie w formie streszczenia sporządzonego w 1087 r. Dokument zawiera informacje (nazwy ziem), które pozwalają określić zakres „państwa gnieźnieńskiego”. Według Dagome iudex, obejmowało ono Pomorze oraz ziemie Polan, Kujawian, Mazowszan i Lędzian.

W pochodzącym z połowy XI w. Liście Brunona z Kwerfurtu do króla Henryka II, benedyktyński mnich, Brunon kieruje do niemieckiego króla Henryka II, słowa mówiące w dużej części o ówczesnych stosunków polsko - niemieckich. Utwór zawiera fragmenty dotyczące Bolesława Chrobrego i prezentujące przesłanki jego polityki, rozbieżnej z polityką niemieckiego władcy. Bruno opowiada się po stronie Bolesława i apeluje, by Henryk zaprzestał walk z polskim władcą, który jest przykładnym chrześcijaninem oraz ważnym patronem misji chrystianizacyjnej wśród pogan. Zwraca Henrykowi uwagę, że Bolesław, najechany przez króla Niemiec, nie może wspierać działalności misyjnej, w tym planowanej misji Brunona. Krytykuje również korzystanie przez Henryka z pomocy pogańskich Luciców podczas najazdów na chrześcijańską Polskę.  Apeluje wreszcie do Henryka o pojednanie z Bolesławem i wspólne zwrócenie się przeciw poganom.

Innym znanym (tylko z kopii) dokumentem datowanym na lata 1085‑1092 był list biskupa krakowskiego Lamberta do króla czeskiego Wratysława. Istnieje przypuszczenie, że Lambert, dążący do reorganizacji krakowskiego biskupstwa, swoje stanowisko zawdzięczał właśnie czeskiemu władcy. W liście prosi o zapewnienie bezpiecznej drogi wysłannikom arcybiskupstwa z Kolonii.

Najstarszym zachowanym w oryginale dokumentem sygnowanym przez polskiego władcę jest akt księcia Władysława Hermana datowany na ok. 1099–1102 r. Powstał on przy okazji zwrotu na rzecz kościoła w Bambergu dwóch złotych krzyży, odebranych świątyni w nieznanych okolicznościach, a później wykupionych przez księcia polskiego.

Słownik

Słowa kluczowe

źródła historyczne, Słowianie, kronika, Gall Anonim, Dagome iudex, Mieszko I, Bolesław Chrobry, żywoty świętych, Thietmar, Widukind, Drzwi Gnieźnieńskie, Polska pierwszych Piastów

Bibliografia

Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Dzieje Polski Średniowiecznej. Tom 1, opracował Jerzy Wyrozumski, Kraków 1995.

Jerzy Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1988.

Gall Anonim, Kronika polska, Przekład Roman Grodecki, Wrocław 1996.

Thietmar z Merseburga, tłum. Marian Zygmunt Jedlicki, Kraków 2005.

Widukind, Dzieje Sasów oraz Roczniki korbejskie i Roczniki hildesheimskie, przełożył Grzegorz Kazimierz Walkowski, Bydgoszcz 2013.

Teresa Maresz, Krzysztof Juszczyk, Historia w tekstach źródłowych, t.1, Rzeszów 1997.

Wiek V‑XV w źródłach, opracowali Melania Sobańska‑Bondaruk, Stanisław Bogusz Lenard, Warszawa 1999.