Przeczytaj
Polityka sowiecka wobec ziem polskich
Władze sowieckie po objęciu dawnych województw białostockiego, nowogródzkiego, poleskiego, wileńskiego bez Wilna i północno‑wschodnich fragmentów warszawskiego włączyły je w skład Zachodniej Białorusi ze stolicą w Białymstoku. Województwa tarnopolskie, stanisławowskie, wołyńskie oraz wschodnia część lwowskiego ze stolicą w Lwowie, weszły w skład Zachodniej Ukrainy.
Sowieci szybko przystąpili do działań, które miały stworzyć wrażenie zgodnej z prawem aneksji tych terenów. 22 października 1939 r. odbyły się całkowicie zmanipulowane wybory do zgromadzeń ludowych Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy. Na ich podstawie wprowadzono na okupowanych terenach ustawodawstwo sowieckie, a następnie uchwalono deklaracje woli przyłączenia ziem do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej oraz Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Rada Najwyższa ZSRS wyraziła no to zgodę w pierwszych dniach listopada 1939 roku. Wcielenie wschodnich terenów II Rzeczpospolitej do Związku Sowieckiego radykalnie zmieniło położenie prawne mieszkającej tam ludności. Odwróceniu uległ status poszczególnych grup narodowych. Polacy zostali zdegradowali do rangi mniejszości narodowej, a Białorusini i Ukraińcy zyskali na znaczeniu. Wszystkim mieszkańcom w ramach tzw. paszportyzacji narzucono obywatelstwo sowieckie. Odtąd podlegali oni związanym z tym sowieckim obowiązkom obywatelskim, m.in. służbie wojskowej w Armii Czerwonej. W ekspansji doktryny komunizmu, która z założenia była antyreligijna, przeszkadzał Kościół katolicki, dlatego władze sowieckie przystąpiły do systematycznej eliminacji z życia okupowanych społeczeństw wszystkiego, co było związane z wiarą. Duchowieństwo zostało poddane represjom. Kapłanów i zakonnice bito, torturowano, wywożono w głąb ZSRS i do łagrów, mordowano. Niszczono i bezczeszczono miejsca i przedmioty kultu – kościoły, kaplice, obrazy, krucyfiksy.
Krokodyl na Zachodniej Ukrainiez plakatem propagandowym przed wyborami do Zgromadzenia Ludowego tzw. Zachodniej Ukrainy. Oceń, czy autorzy ilustracji trafnie ocenili nastroje społeczne przed wyborami.
Władze sowieckie natychmiast przystąpiły do reform, których celem była sowietyzacja gospodarki. Już 1 października zostały znacjonalizowaneznacjonalizowane przedsiębiorstwa przemysłowe. W następnej kolejności nacjonalizacja objęła handel i usługi. Na wsi wywłaszczeni zostali właściciele wielkich majątków ziemskich oraz osadnicy wojskowi. Z części nierozparcelowanychnierozparcelowanych wielkich majątków ziemskich tworzono sowchozy. Pozostałe majątki dzielono na 5–12‑hektarowe działki i przydzielano osobom bezrolnym i małorolnym. KolektywizacjęKolektywizację rolnictwa odłożono do momentu umocnienia się władzy sowieckiej.
Polityka eksterminacyjna ZSRS
W świetle doktryny komunistycznej wrogiem klasowym byli wszyscy przedstawiciele klas posiadających oraz reprezentanci tych zawodów, które uznawano za służące umacnianiu burżuazyjnego państwa polskiego. Dość płynnie zdefiniowany wróg klasowy miał podlegać likwidacji. Rozpoczęły się masowe aresztowania i deportacjedeportacje oraz mordy. Według zweryfikowanych danych liczba aresztowanych w latach 1939–1941 wyniosła ok. 108 tys. osób, z czego prawie dwie trzecie pochodziły z Zachodniej Ukrainy. Ofiarami walki z wrogami klasowymi padali przedstawiciele ziemiaństwa i burżuazji, urzędnicy państwowi, funkcjonariusze policji i innych służb mundurowych oraz działacze polityczni i społeczni. Wśród zatrzymanych i pozbawionych wolności byli m.in. premierzy II Rzeczypospolitej – Leon Kozłowski, Aleksander Prystor i Leopold Skulski – oraz trzech ministrów. Około 10 tys. uwięzionych zmarło lub zostało zamordowanych.
Tragiczny los czekał polskich oficerów i podoficerów, którzy we wrześniu 1939 r. dostali się do niewoli sowieckiej. Około 15 tys. osób rozmieszczono w specjalnych obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Wśród nich, oprócz żołnierzy zawodowych, byli oficerowie rezerwy, którzy przed wojną wykonywali zawody cywilne. Decyzja o ich rozstrzelaniu zapadła 5 marca 1940 r. w Biurze Politycznym WKP(b)WKP(b). Na jej mocy na przełomie kwietnia i maja 1940 r. w Katyniu zamordowano 4421 jeńców z obozu w Kozielsku, w Charkowie 3820 osób z obozów w Starobielsku i w Twerze oraz 6311 osób z obozu w Ostaszkowie. Spośród więźniów przetrzymywanych w obozach specjalnych ocalało ok. 400 osób.
Zwróć uwagę na sposób przedstawienia egzekucji polskich oficerów.
Masowe deportacje polskiej ludności
Największą grupę ludności polskiej dotknęły deportacje. Decyzje w tej sprawie zapadły w grudniu 1939 r. – rozporządzenie o rozpoczęciu deportacji podpisał komisarz spraw wewnętrznych Ławrientij Beria. Wcześniej jednak wywieziono ze Lwowa ponad półtora tysiąca inżynierów i wysoko wykwalifikowanych robotników do zagłębia węglowego w Donbasie.
Pierwsza masowa deportacja została przeprowadzona w dniach 9–10 lutego 1940 r. i objęła ok. 140 tys. osób, z czego 80 proc. stanowili Polacy. Byli to głównie osadnicy polscy i pracownicy służby leśnej. Wywożono ich przede wszystkim nad Morze Białe, na Ural i Syberię. Podczas drugiej deportacji, która odbyła się 9–14 kwietnia, ponad 61 tys. osób przesiedlono do Kazachstanu, gdzie zatrudniono ich w tamtejszych kołchozachkołchozach i sowchozachsowchozach. Byli to głównie członkowie rodzin oficerów i podoficerów przebywających w obozach jenieckich oraz osób aresztowanych, „obciążonych” przedwojenną działalnością w partiach politycznych bądź pracą w urzędach państwowych lub instytucjach rządowych.
Trzecia deportacja objęła 75–80 tys. osób – w większości uchodźców z obszarów okupacji niemieckiej, których rozmieszczono w różnych częściach ZSRS. Przeprowadzono ją 28 i 29 czerwca 1940 roku. Czwarta fala deportacji odbyła się w trzech turach w maju i czerwcu 1941 roku. Wywieziono wtedy 35–57 tys. Polaków oraz drugie tyle osób innych narodowości. Objęto nią osoby, które podejrzewano o możliwość działalności przeciw Związkowi Sowieckiemu, przedstawicieli grup społecznych uznawanych za wrogie oraz ich rodziny.
Przyjrzyj się zdjęciu, w jakim wieku są przedstawione na nim osoby?
Szacuje się, że ogółem wszystkie cztery deportacje objęły co najmniej 320 tys. obywateli II Rzeczypospolitej. Ich los był tragiczny. Wysiedleni mogli zabrać niewielki bagaż, na którego spakowanie mieli zaledwie 15–30 minut. Cały majątek nieruchomy i pozostały ruchomy był przejmowany przez państwo, po części rabowany przez funkcjonariuszy NKWD. Podczas podróży, która w nieludzkich warunkach trwała nawet kilka tygodni, umierało ok. 10 proc. deportowanych. Warunki życia w miejscu przeznaczenia nie były wcale lepsze. Głód, choroby i praca ponad siły w częstokroć wrogim otoczeniu zbierały śmiertelne żniwo. Według zaniżonych danych sowieckich rocznie umierało ok. 6–7 proc. deportowanych, w rzeczywistości odsetek umierających mógł sięgać aż 30 proc.
Do kolejnej fali zbrodni doszło z chwilą wybuchu wojny niemiecko‑sowieckiej. W czasie chaotycznej ewakuacji więzień sowieckich masowo ginęli przetrzymywani w nich Polacy – pod niemieckimi bombami, z głodu lub w masowych egzekucjach, których dokonywało NKWD, gdy dalsza ewakuacja była już niemożliwa. Szacuje się, że podczas tych dramatycznych wydarzeń śmierć poniosło ok. 80 tys. Polaków.
Losy Wileńszczyzny
Odmiennymi torami potoczyły się losy Wileńszczyzny. Na mocy porozumienia sowiecko‑litewskiego z 10 października 1939 r. Wilno i obwód wileński zostały przekazane Litwie. Dla niewielkiej Litwy oznaczał to powiększenie terytorium o 13 proc. i wzrost liczby ludności aż o 20 proc. Władze litewskie bezzwłocznie przystąpiły do ich lituanizacji.
Jakie miejscowości istotne dla polskiego dziedzictwa kulturowego znalazły się w granicach Litwy?
Mimo wrogich wobec Polaków działań władz litewskich położenie Polaków na Wileńszczyźnie nie było tak tragiczne jak na terenach anektowanych przez ZSRS. Sytuacja ta jednak uległa zmianie po utworzeniu Litewskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej w lipcu 1940 roku. Dla Polaków oznaczało to najpierw pogorszenie statusu materialnego, a następnie również bytu narodowego.
Słownik
(z łac. deportatio od deportare – przenosić) zesłanie skazanego na karę pozbawienia wolności na przymusowy pobyt do odległej, trudno dostępnej miejscowości lub kolonii
(z łac. collectivus – zbiorowy) nadanie formy kolektywnej, przekształcenie drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne
(z łac. natio – naród) likwidacja prywatnej własności środków produkcji i przejęcie ich przez państwo
(z franc. parcelle – cząstka, działka gruntu, z łac. particula – cząstka, zdrobn. od pars – część) podział gruntów większych gospodarstw rolnych na mniejsze części
(łac., strach, groza) stosowanie przemocy i gwałtu, rządy charakteryzujące się okrucieństwem
(skrót od ros. kollektywnoje choziajstwo – gospodarstwo kolektywne; kollektywnyj – zespołowy, od kolletiw – zespół, z łac. collectivus – zbiorowy) rodzaj przedsiębiorstwa rolniczego powstałego w wyniku połączenia ziemi chłopów, oznaczające wspólną pracę i podział uzyskanych w ten sposób zysków; charakterystyczny dla ZSRS
(skrót od ros. sowietskoje choziajstwo – sowieckie gospodarstwo) charakterystyczne dla ZSRS państwowe gospodarstwo rolne, które miało być wzorcowym i wyspecjalizowanym przedsiębiorstwem produkcyjnym, wysoce zmechanizowanym, w którym obowiązywało centralne planowanie
Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików); jedna z nazw założonej w 1903 r. partii komunistycznej, rządzącej w Rosji Sowieckiej, a potem w ZSRS od 1917 do 1991 r.; najpierw w latach 1903–1918 funkcjonowała jako frakcja bolszewicka Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, następnie (1918–1925) jako Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików), a potem (do 1952 r.) jako Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)
(łac. annexio – przyłączenie) dołączenie siłą przez jedno państwo całości lub fragmentu terytorium innego
Słowa kluczowe
Kresy, ZSRS, Armia Czerwona, komunizm, deportacja, Wileńszczyzna, II wojna światowa, Polska pod okupacją, ziemie polskie pod okupacją
Bibliografia
J. Buszko, Historia Polski 1864‑1948, Warszawa 1984.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914‑1989, Warszawa 2010.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914‑2015, Warszawa 2017.
L.A. Sowa, Wielka historia Polski, t. 10, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945‑2001), Kraków 2001.
J.R. Szaflik, Historia Polski 1939‑1947, Warszawa 1987.
G. Hryciuk, Kolaboracja we Lwowie w latach 1939‑41, „Mówią Wieki” 1/1996.
J. Żurawski, Wilno w latach 1939‑1941, „Mówią Wieki” 11/2006.
T. Bohun, Katyń – niezabliźniona rana, „Mówią Wieki” 4/2010.
T. Bohun, Strzał w tył głowy, „Mówią Wieki” 4/2013.
M. Chabuda, Brytyjskie reakcje na zbrodnię katyńską, „Mówią Wieki” 12/1988.
M. Czajkowski, Niemiecka gra polską tragedią, „Mówią Wieki” 4/2013.
M. Dancewicz, Polskie ślady w Bykowni, „Mówią Wieki” 4/2013.
A.M. Jackowska, Kłopotliwy temat. Francuzi wobec Katynia, „Mówią Wieki” 4/2013.
G. Jasiński, Polscy jeńcy w sowieckiej niewoli, „Mówią Wieki” 4/2013.
E. Kowalska, Inteligencja polska w Katyniu, „Mówią Wieki” 4/2013.
H. Kuberski, Świadkowie ludobójstwa, „Mówią Wieki” 4/2013.
P. Libera, Za kulisami „Prawdy o Katyniu”, „Mówią Wieki” 4/2013.
P. Łysakowski, Sprawa katyńska w niemieckiej propagandzie wojennej, „Mówią Wieki” 12/1991.
J. Platajs, Polskie cmentarze wojenne. Katyń, Charków, Miednoje, „Mówią Wieki” 4/2013.
J. Prus‑Wojciechowska, Między Polską a Rosją. Sprawa Katynia w stosunkach polsko‑rosyjskich 1990‑2013, „Mówią Wieki” 4/2013.
K. Puzyński, Zbrodnia katyńska w polityce Wielkiej Brytanii i USA, „Mówią Wieki” 4/2013.
T. Szczepański, PRL a pamięć Katynia, „Mówią Wieki” 4/2013.
T. Szczepański, Muzeum Katyńskie Oddział Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, „Mówią Wieki” 4/2013.
W. Wasilewski, Kulisy i scena kłamstwa. Sowieckie komisje katyńskie, „Mówią Wieki” 4/2013.
T. Wolsza, Katyń – wołanie o prawdę, „Mówią Wieki” 4/2010.
T. Wolsza, Wiosna 1943 roku. Zbrodnia ujawniona, „Mówią Wieki” 4/2013.