Przeczytaj
Poezja autotematyczna
Jednym z najważniejszych tematów poetyckich utworów Różewicza była sama poezja. Teksty o charakterze autotematycznymautotematycznym pojawiały się w jego twórczości, począwszy od tomiku, który uznaje się za właściwy debiut pisarza, czyli wydanego w 1947 roku Niepokoju. Przez niemal 70 kolejnych lat główne autotematyczne wątki Różewiczowskiej poezji pozostały niezmienne. Wyraźnie wytyczał granice między twórczością swoją i swoich kolegów po piórze, uważał się za pisarza nieprzystającego do żadnych poetyk. Szczególną niechęć żywił do poetów lingwistówpoetów lingwistów. Sytuował się w sferze niepewności i poszukiwań, pisząc poezję „aż do milczeniaaż do milczenia”. Polemizował z innymi twórcami, zarzucał im niekiedy nadmierne gadulstwo i pychę wynikające z przekonania, że tworzą poezję prawdziwie opisującą rzeczywistość i oddającą jej najgłębszą istotę.
W swych autotematycznych wierszach Różewicz często wykorzystywał strategię negatywną, pisząc o tym, jaka jego poezja nie jest lub jaka nie powinna być. We wczesnym okresie twórczości sygnalizował na przykład w utworze Pragnienie:
PragnienieChciałbym nie mówić
lecz czynić słowami
aby słów moich dotknęli rękami
ludzieŹródło: Tadeusz Różewicz, Pragnienie, [w:] tegoż, Utwory zebrane, t. 7: Poezje 1, red. J. Stolarczyk, Wrocław 2005, s. 335.
O swojej twórczości w połowie lat 60. mówił w utworze Moja poezja. Według Różewicza:
Moja poezjaniczego nie tłumaczy
niczego nie wyjaśnia
niczego się nie wyrzeka
nie ogarnia sobą całości
nie spełnia nadziei
[...]Źródło: Tadeusz Różewicz, Moja poezja, [w:] tegoż, Utwory zebrane, t. 8: Poezje 2, red. J. Stolarczyk, Wrocław 2005, s. 421.
Niewiele zmienia się w latach późniejszych. W utworze Przypomnienie z tomu Zawsze fragment wydanego w latach 90. notował:
Przypomnieniepisząc
spieszę słowom na ratunek
(może słowa spieszą na ratunek?
a ja tylko jestem)Źródło: Tadeusz Różewicz, Przypomnienie, [w:] tegoż, Utwory zebrane, t. 9: Poezje 3, red. J. Stolarczyk, Wrocław 2006, s. 381.
Tym, co szczególnie wyróżniało autora prognozy do roku 2000, jest nieustanne poczucie, że jego poezja jest niedoskonała. Idealny wiersz jest zawsze in statu nascendiin statu nascendi oraz in potentiain potentia.
Poezja Tadeusza Różewicza jest inspirowana brakiem, poczuciem niespełnienia, które nigdy nie zniknie. Dlatego właśnie o jego twórczości mówi się, że jest jak otwarta rana, która nie może się zamknąć.
Kim jest poeta? Czym jest poezja?Różewicz wchodzący do pracowni przestaje być ojcem i mężem, zmienia się w poetę, czy też ściślej - rozpoczyna dialog z poetą. Nie jest pokorny i pogodzony. Prowadzi nieustanny spór o sens, o prawdziwość słowa. Odrzuca obecne w poezji współczesnej zabawy stylizatorów, demaskujące niewydolność języka jako narzędzia poznania, gry poetów‑lingwistów. Pozostaje, rzec można, w kręgu nieustannej semantycznejsemantycznej analizy zdania, rozstrzygającej o prawdziwości bądź nieprawdziwości sądu. [...] poezja jest pracą nad językiem, poszukiwaniem nowych form wyrazu, a nie repetycjąrepetycją, odkrywaniem, a nie powrotem do form dawnych. To obowiązek podstawowy. Poeta współczesny, siedzący w pracowni, przy biurku, „robotnik słowa”, tylko wówczas nie zmieni się w urzędnika, jeśli świadomie podejmie obowiązek nieustannego poszukiwania, niepewny będzie własnych zasad, nieufny w stosunku do rozstrzygnięć innych, do form z przeszłości.
Źródło: Stanisław Burkot, Kim jest poeta? Czym jest poezja?, [w:] tegoż, Tadeusza Różewicza opisanie świata. Szkice literackie, Kraków 2004, s. 37–48.
O autorze
Tadeusz Różewicz urodził się w 1921, a zmarł w 2014 roku. Często był wymieniany jako kandydat do literackiej Nagrody Nobla. Przeżyciem, które ukształtowało go jako artystę, była II wojna światowa. Podczas wojny ukazał się jego pierwszy tomik poetycki Echa leśne, jednak za właściwy debiut Różewicza uznaje się Niepokój z 1947 roku. Krytycy literaccy określili tę książkę jako rewolucyjną. Różewicz wprowadził w niej nową formę wiersza, który nazywany jest „wierszem różewiczowskim”. Po wojnie poeta przeprowadził się do Gliwic, które były poza głównym nurtem kulturowym. Życie literackie toczyło się przede wszystkim w Warszawie i Krakowie, co sytuowało Różewicza niejako na marginesie. Po przeprowadzce do Wrocławia sytuacja nie uległa zmianie. Poeta wciąż pozostawał poza głównym nurtem. W swojej twórczości Różewicz daje wyraz niepokojowi, który towarzyszył pokoleniu Kolumbów. Przeżył wojnę, która zweryfikowała europejskie myślenie o literaturze i sztuce i ukształtowała w nim poczucie głębokiego kryzysu kultury.
prognoza do roku 2000niestworzone rzeczy
czekają jeszcze
na poetówniestworzone rzeczy
już teraz każdy pisze
co mu ślina na język
przyniesie (a nawet więcej)niestworzone rzeczy
ukryte w głowach
czekają na swoją chwilęza każdym zakrętem historii
za rogiem ulicy
czeka zawiedziony Rimbaudale o tym nie wie
poeta kulturalnyon boi się kiepskiego wiersza
czeka zwleka
aż zrobi to za niego inny
pierwszy lepszy gorszywtedy on rzecz całą
pogłębi przyprawi
szczyptą „lekkiej ironii”
kultury i dobrego smakuniestworzone rzeczy
banialuki (jak mawiał Ojciec)
czekają na poetów
ukryte w rzeczywistości i poezjiwszyscy mamy równe szanse
pisać i mówić
od rzeczy do rzeczy
i jeszcze dalej
poza rok 2000mój najlepszy wiersz
nie został jeszcze napisanybrzmi to jak obietnica
i pogróżka pod adresem
warszawskich poetówmogę ich jednak pocieszyć
że mój najgorszy wiersz
też nie został napisanytymczasem czytam
stare gazety
i przesiaduję w kuchnipoeta emeritus
Źródło: Tadeusz Różewicz, prognoza do roku 2000, [w:] tegoż, Utwory zebrane, t. 9: Poezje 3, red. J. Stolarczyk, Wrocław 2006, s. 389–390.
Słownik
(gr. autós – sam + théma – treść utworu, motyw) – czynienie własnej osoby lub twórczości tematem swoich utworów
potencjalnie, w zamiarze
w trakcie powstawania
nurt w polskiej poezji lat 60. XX wieku związany z eksperymentem słownym, nastawieniem wypowiedzi poetyckiej na język; przedstawicielami poetów lingwistycznych byli np. Miron Białoszewski i Tymoteusz Karpowicz
(łac. repetare - powtarzać) – wielokrotne użycie tego samego wyrazu lub zwrotu dla nadania wypowiedzi ekspresji lub wzmocnienia rytmu
(gr. sēmantikós – ważny, znaczący) - znaczeniowy