Przeczytaj
Nowe perspektywy
Druga połowa XIX w. przyniosła znaczące zmiany w warunkach życia dużej części społeczeństwa. Związane to było z postępującym rozwojem cywilizacyjnymrozwojem cywilizacyjnym. Nowe odkrycia w dziedzinie nauki i techniki wprowadziły szereg udogodnień w życie przeciętnego obywatela. Dzięki pojawieniu się nowych sposobów przemieszczania się – głównie kolei – skrócił się czas potrzebny do pokonania większych odległości. Postępujący w drugiej połowie XIX w. rozwój cywilizacyjny zaznaczył się na wszystkich kontynentach, choć w sposób wyraźnie nierównomierny. Azja i Afryka pozostawały daleko w tyle za Europą i Ameryką Północną. Nawet jednak w tych najbardziej rozwiniętych pod względem cywilizacyjnym regionach wiele miejsc i środowisk społecznych nie doświadczyło zmian na lepsze. Pod względem warunków życia i kultury materialnej długo jeszcze pozostawały one swego rodzaju reliktami średniowiecza.
Rozkwit miast
Rozkwit miast i proces urbanizacjiurbanizacji stały się jednymi z najistotniejszych oznak rozwoju cywilizacyjnego w drugiej połowie XIX wieku. O ile na początku tego stulecia niecałe 10% ludności świata mieszkało w miastach, o tyle po upływie stu lat liczba ta była już niemal dziesięciokrotnie wyższa. W parze ze wzrostem zaludnienia miast postępował proces tworzenia nowych ośrodków o charakterze miejskim. Rozwój miast następował kosztem wsi i małych miasteczek, które każdego roku opuszczała coraz większa liczba mieszkańców, przenosząc się do miast w poszukiwaniu lepszej pracy, bardziej dostatniego życia, większych możliwości i rozrywek. Proces urbanizacji objął w pierwszej kolejności Europę oraz Stany Zjednoczone, ale nie ominął też innych kontynentów: Ameryki Łacińskiej i Południowej, Azji i Afryki.
.
W wielu przypadkach rozwijające się miasta to były stare ośrodki, najczęściej o charakterze stołecznym. W XIX w. poddano je procesowi daleko idącej modernizacjimodernizacji i przebudowy. Obok nich zaczynały powstawać miasta przemysłowe i górnicze. Najczęściej ich wygląd nie napawał optymizmem. Ludność mieszkała stłoczona w brzydkich i noszących znamiona tymczasowości kamienicach, brakowało też podstawowych udogodnień, takich jak dostęp do wody czy kanalizacji.
Stare, a jednak nowe
W XIX w. rozpoczęła się na wielką skalę przebudowa starych - pamiętających często czasy średniowiecza – miast. Nowoczesne miasta przemysłowe potrzebowały sprawnej biurokracjibiurokracji i kontrolującego ją samorządu. Wiele z nich dotychczas rozwijało się w sposób żywiołowy. Nowe budynki (poza ścisłym centrum) powstawały bez planu zagospodarowania przestrzennego, z zaniedbaniem zasad estetyki i funkcjonalności. Oczywiście były w tym względzie pewne wyjątki, ale ogólnie obraz miasta nie prezentował się atrakcyjnie. Wielka akcja przebudowy ośrodków miejskich wiązała się z burzeniem średniowiecznych murów, baszt, cytadeli, zaniedbanych kamienic, a czasem nawet kościołów. W wielu miastach europejskich wytyczono nowe ulice, zbudowano setki nowych kamienic i wprowadzono ład urbanistyczny. Celem tych zmian była przede wszystkim likwidacja dzielnic slumsów oraz walka z przestępczością, rodzącą się w miejscach zamieszkanych przez biedotę i wyrzutków społecznych. Przy tym kierowano się także zaleceniami lekarzy i higienistów, starających się o poprawę sytuacji sanitarnej miast. To ostatnie zaś zapewnić miała rozbudowa sieci wodociągów i kanalizacji. Dotychczas w miastach bieżąca woda nie docierała do wszystkich mieszkań, łazienka zaś stanowiła luksus dostępny tylko dla najzamożniejszych. W kamienicach czynszowych zamieszkiwanych przez rodziny robotnicze po wodę trzeba było schodzić do pompy na podwórzu. Kąpano się w dużej balii, opalanej na kuchni węglowej, a z tej możliwości (bez wymiany wody!) korzystali po kolei wszyscy członkowie rodziny. Dostępność pomp i ubikacji na podwórzach oraz likwidacja rynsztoków znacznie poprawiły higienę w miastach.
W procesie modernizacji miast dużą wagę zaczęto przywiązywać do powstania terenów zielonych. W wiekach wcześniejszych zieleń miejską stanowiły ogrody położone przy rezydencjach królewskich lub magnackich. Stare miasta otoczone od średniowiecza murami obronnymi były właściwie pozbawione terenów zielonych. W XIX w. mury wyburzono, a ich miejsce zajęły planty, czyli parki i zieleńce. Ogrody arystokracji i parki miejskie stały się przestrzenią publiczną, choć do niektórych, np. Ogrodu Saskiego w Warszawie, trzeba było kupować bilety i przychodzić schludnie ubranym. W wielu miastach powstały także dziesiątki zielonych skwerów i parków. Na przełomie XIX i XX w. w Anglii narodziła się koncepcja miasta‑ogrodu, realizowana na obrzeżach wielkich metropolii. Symbolem Nowego Jorku stały się nie tylko drapacze chmurdrapacze chmur, lecz także Central Park − miejski ogród stworzony od podstaw w połowie XIX wieku. Modernizacja objęła jednak tylko te największe i najważniejsze miasta. Miliony ludzi nadal żyło w małych miasteczka, w których niemal nic się nie zmieniło od czasów średniowiecza.
Nowoczesne metropolie rosły nie tylko wszerz, lecz także wzwyż. W Ameryce rozpoczęła się rywalizacja między Chicago a Nowym Jorkiem we wznoszeniu coraz wyższych budynków. Było to z jednej strony związane z wysokimi cenami ziemi w tych miastach, z drugiej zaś – z wynalezieniem nowych technologii budowlanych (m.in. zastosowaniem żelbetu). Drapacze chmur nie miałyby sensu bez wind: pierwsze dźwigi pasażerskie miały napęd hydraulicznynapęd hydrauliczny, a od końca lat 80. – elektryczny. W stulecie wybuchu rewolucji francuskiej w Paryżu wzniesiono trzystumetrową wieżę zaprojektowaną przez Gustawa Eiffela. Była wówczas powszechnie krytykowana, gdyż raziła tradycyjne poczucie smaku, ale od początku budziła też podziw jako cud techniki i wkrótce stała się symbolem Paryża.
Świątynie handlu
Wraz z postępem cywilizacyjnym nastąpił wzrost potrzeb konsumenckich szerokich rzesz ludności. W pierwszej kolejności doszło do zmian w sposobie odżywiania się. Europejczycy i Amerykanie coraz powszechniej kupowali herbatę, kawę, czekoladę i inne produkty sprowadzane z całego świata. Dzięki wynalezieniu chłodni mogli przez cały rok jeść świeże owoce, warzywa i mięso, dostarczane także z najodleglejszych rejonów. W 1876 r. pierwszy pociąg z wagonami‑chłodniami przywiózł mięso z Kolorado do Nowego Jorku. Sześć lat później po raz pierwszy statek przetransportował mrożoną baraninę z Nowej Zelandii do Londynu. Tym samym sól, stosowana od wieków do konserwacji mięsa, stała się już niemal wyłącznie przyprawą. By zaspokoić nowe potrzeby konsumenckie mieszkańców wielkich miasta, zaczęły powstawać magazyny sklepowe. Głównie zakładano je w centrach miast lub wzdłuż bulwarówbulwarów. Powstające wówczas domy towarowedomy towarowe miały dużą powierzchnię i były tak rozplanowane, aby klient mógł ogarnąć wzrokiem jak najwięcej stoisk i towarów. Wyposażono je już w oświetlenie elektryczne. W 1898 r. w londyńskim domu towarowym Harrods otwarto pierwsze schody ruchome. U ich szczytu przez parę dni po uruchomieniu dyżurowały pielęgniarki z solami trzeźwiącymi. W 1873 r. w Stanach Zjednoczonych uruchomiono pierwszy dom sprzedaży wysyłkowej. Wystrój domów towarowych z przełomu XIX i XX w. przypominał pałace - z bogatą sztukaterią, żyrandolami. Dlatego też często nazywano je świątyniami handlu.
Słownik
(gr. alfarhotauetarhoίalfa – tętnica) ważny szlak komunikacyjny, drogowy lub wodny, najczęściej główna droga, liczącą kilka kilometrów, gdzie ruch jest ułatwiony
(fr. bureau - urząd, biuro + gr. kratos - władza urzędników) system zarządzania, w którym decydującą rolę odgrywa administracyjny aparat urzędniczy
(definicja na podstawie słownika PWN)
(fr. boulevard, z niderl. bulwerke – bastion) nazwa odnosząca się do dawnych fortyfikacji w Paryżu, miejsce po których w XIX w. zamieniono na drogi; dzisiaj termin ten odnosi się do długich zadrzewionych alei, przy których znajdują się sklepy, galerie, kafejki
duży sklep, w którym odbywał się handel detaliczny; domy towarowe zaczęły powstawać w Europie pod koniec XIX wieku
bardzo wysoki budynek
nasilenie, wzmocnienie czegoś, stawanie się bardziej intensywnym
unowocześnienie, poddanie zmianom, odpowiadającym nowym potrzebom
napęd za pomocą zespołu złożonego z silnika hydraulicznego zasilanego przez pompę – bezpośrednio lub za pośrednictwem akumulatora hydraulicznego (definicja na podstawie Encyklopedii PWN)
proces rozwoju społeczeństwa, charakteryzujący się poprawą warunków materialnych
(łac. urbanus – miejski) proces koncentracji ludności w ośrodkach miejskich
Słowa kluczowe
rozwój miast, Wieża Eiffla, zieleń miejska, higiena, handel, świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w., nowe ideologie w XIX w.
Bibliografia
J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.