Przeczytaj
Unia polsko‑szwedzka
Perspektywa zmian na tronie po śmierci Stefana Batorego była szczególnie niekorzystna dla kanclerza wielkiego koronnegokanclerza wielkiego koronnego i hetmana wielkiego koronnegohetmana wielkiego koronnego Jana Zamojskiego, który w czasach Batorego urósł do pozycji człowieka numer dwa w państwie. Przeprowadzona na jego rozkaz w 1584 r. egzekucja Samuela Zborowskiegoegzekucja Samuela Zborowskiego – pojmanego w kraju banity, pochodzącego z magnackiego rodu – choć zasadniczo zgodna z prawem, została przez część szlachty odebrana jako przejaw tyranii kanclerza. W tej sytuacji Zamojski nie mógł liczyć na własne zwycięstwo podczas wolnej elekcjiwolnej elekcji, a objęcie tronu przez aspirującego doń arcyksięcia Maksymiliana Habsburga oznaczałoby kres kariery ambitnego magnata, znanego z niechęci do cesarskiego rodu. Nic zatem dziwnego, że Zamojski przystał na pomysł Anny Jagiellonki, wdowy po Batorym i siostry Zygmunta Augusta, by poprzeć kandydaturę jej siostrzeńca – królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy, syna Jana III i Katarzyny Jagiellonki.
Przedstawiany jako Jagiellon z krwi i kości, Zygmunt został wybrany królem Polski w 1587 roku. Tymczasem jednak konkurencyjne koło elekcyjnekoło elekcyjne obrało na tę samą godność Maksymiliana Habsburga. O tym, że władzę w Rzeczypospolitej objął Waza, zadecydowało zbrojne zwycięstwo nad stronnikami arcyksięcia odniesione przez Zamojskiego w bitwie pod Byczyną w 1588 roku. Jego pokłosiem było uregulowanie stosunków między Rzeczpospolitą a Habsburgami w traktatach bytomsko‑będzińskich z 1589 roku. Habsburgowie uznali Zygmunta III Wazę za króla Polski i wielkiego księcia Litwy, a Maksymilian zrzekł się polskiego tytułu królewskiego. Cesarz Rudolf II obiecał zerwać układy z Carstwem Rosyjskim przeciw Rzeczypospolitej i Szwecji oraz zaprzestać popierania zwolenników Maksymiliana. Ponadto cesarz miał nie mieszać się w wewnętrzne sprawy Polski i Litwy. Zamojski zachował pierwszoplanową rolę w państwie, a nawet przyćmiewał młodego króla.
Polityka dynastyczna, która doprowadziła do wojny
Z punktu widzenia Szwedów celem unii personalnejunii personalnej z Rzecząpospolitą była wspólna walka przeciw Rosji, z którą Szwecja pozostawała w stanie wojny aż do 1595 roku. Sam król szwedzki Jan III Waza dwukrotnie już w poprzednich elekcjach ubiegał się o tron polski – głównie po to, aby zagrodzić drogę również kandydującemu Iwanowi Groźnemu. Za unią przemawiały też interesy arystokracji szwedzkiej, która wyobrażała sobie, że po śmierci Jana nowy król będzie nadal przebywać w Polsce, a Szwecją w jego imieniu zarządzać będą oligarchowie. Ten układ sił miał sprzyjać utrwaleniu się takiego ustroju politycznego, który pozwoliłby w przyszłości uniknąć monarszej samowoli podobnej do tyranii Eryka XIV. Natomiast przeciw unii przemawiała obawa przed silniejszym partnerem (jakim była Rzeczpospolita), groźba utraty Estonii, której żądali Polacy, oraz wahania samego Jana III.
W 1589 r., na wiadomość, że arystokratyczni posłowie szwedzcy przystali na polskie żądanie zwrotu Estonii, król Jan Waza zapragnął powrotu syna do kraju. Zamiary te pokrzyżował jednak stanowczy sprzeciw szwedzkich możnych. Wobec tego Zygmunt III za namową ojca wszczął negocjacje z Habsburgami, obiecując poprzeć ich starania o koronę polską w zamian za rekompensatę finansową oraz antymoskiewski sojusz. Zagrożony tymi planami Zamojski odwołał się do szlachty i w 1592 r. doprowadził do zwołania sejmu, na którym miano osądzić króla. Ostatecznie do procesu nie doszło, monarcha pojednał się z kanclerzem, ale jego autorytet uległ osłabieniu.
Po śmierci Jana III w 1592 r. dziedziczny tron Szwecji przypadł Zygmuntowi Wazie. Oprócz niego i arystokracji na szwedzkiej scenie politycznej ważną rolę odgrywał jednak jeszcze jeden człowiek: pretendent do korony książę Karol Sudermański, syn Gustawa Wazy, brat Jana III i stryj Zygmunta. Znienawidzony (z wzajemnością) przez szwedzkich możnych, a w przeszłości wielokrotnie nielojalny wobec brata, zbliżył się jednak do niego w ostatnich latach. Podczas wizyty Zygmunta w ojczyźnie tamtejsi arystokraci, zmierzając do osłabienia pozycji władcy i zabezpieczenia się przed tyranią, zażądali od niego rozszerzenia swych dotychczasowych przywilejów. Zygmunt nie poszedł jednak na ustępstwa wobec możnowładców, lecz zdecydował się na wyjście pośrednie – ustanowienie w Szwecji regencji arystokratycznej rady państwa i księcia Karola. Sam zaś, przebywając w Polsce, chciał odgrywać rolę arbitra. Rozwiązanie to było skazane na porażkę, choćby z uwagi na powolne w tamtych czasach tempo obiegu informacji. Niewiele zmieniło w tym względzie przeniesienie rezydencji króla Rzeczypospolitej do Warszawy w 1596 roku.
Sprytnie wykorzystując obawy luterańskich Szwedów przed królem katolikiem (starającym się jakoby rekatolicyzowaćrekatolicyzować kraj), niechęć chłopstwa do arystokratów oraz hojnie rozdając nadania drobnej szlachcie, Karol stopniowo zmusił zwolenników bratanka do ucieczki do Polski. W 1598 r. Zygmunt podjął zbrojną wyprawę do Szwecji, która zakończyła się klęską, a jej skutkiem była detronizacja Zygmunta przez sejm szwedzki w 1599 r. oraz skazanie na śmierć jego arystokratycznych stronników. Umacniając swą władzę, Karol skazał na śmierć wielu spośród arystokratów podejrzanych o sprzyjanie polskiemu królowi. Ten zaś, chcąc wciągnąć swoje państwo do walki o szwedzką koronę, w marcu 1600 r. ogłosił inkorporacjęinkorporację Estonii do Rzeczypospolitej. Zygmunt III obiecywał przekazać te tereny Rzeczypospolitej, podpisując pacta conventa, ale to właśnie akt inkorporacji stał się bezpośrednim powodem rozpoczęcia walk polsko‑szwedzkich. Jak się miało okazać, utrzymanie przez Szwedów władzy w Estonii było tylko wstępem do bardziej ambitnych planów. Północni sąsiedzi Rzeczypospolitej marzyli o opanowaniu wybrzeża Bałtyku tak, aby uczynić z niego wewnętrzne morze Szwecji. Wojna polsko‑szwedzka miała potrwać z przerwami przez następnych 60 lat.
Zmienne koleje wojny
Początkowo sukcesy odnosił Karol Sudermański – w listopadzie 1599 r. Szwedzi opanowali Narwę, a wiosną 1600 r. wyparli polskie załogi z Estonii. Stopniowo wkraczali na teren Inflant, skutecznie zajmując je aż po rzekę Dźwinę. Strona polska nie była do końca przygotowana do wojny, nieustannie brakowało pieniędzy na opłacenie żołdu walczących żołnierzy i zaciąg nowych. Jednak wojska Rzeczpospolitej, dowodzone przez Jana Zamoyskiego, Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” i Jana Karola Chodkiewicza, zaczęły stopniowo odzyskiwać utracone ziemie. Ważnym epizodem było polskie zwycięstwo odniesione w 1601 r. pod Kockenhausen (dzisiejsza Koknese na Łotwie). Polacy najpierw utrzymali się w obleganej twierdzi, a potem idące im na pomoc wojska hetmanów Radziwiłła i Chodkiewicza pokonały oddziały szwedzkie przebywające w mieście oraz przybywające na odsiecz posiłki.
W 1605 r. strona szwedzka rozpoczęła intensywne działania zbrojne w rejonie ujścia Dźwiny. Szwedzi nie tylko poważnie zbroili się dzięki uchwalonym przez riksdagriksdag podatkom, ale również dzięki wsparciu finansowemu udzielonemu przez rosyjskiego cara Borysa Godunowa. Temu ostatniemu zależało na odciągnięciu króla Zygmunta III od planowanej wyprawy na Moskwę. Celem szwedzkich wojski było opanowanie Rygi, co pozwoliłoby im zająć całe polskie Inflanty. Do decydującej bitwy doszło 27 września 1605 r. pod Kircholmem. Dowodzone przez hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza wojska Rzeczypospolitej pokonały przeważającą liczebnie armię Karola IX Sudermańskiego (polskie oddziały liczyły 4 tys. żołnierzy wobec 11 tys. szwedzkich). Najważniejszą rolę odegrała wówczas elitarna jazda polska – husaria. Jednak sukces militarny pod Kircholmem nie został skutecznie wykorzystany. Wpływ na to miały zarówno toczone spory wewnętrzne w Rzeczypospolitej (rokosz Zebrzydowskiego, problemy z uchwalaniem nowych podatków na wojsko), jak i zaangażowanie króla Zygmunta III w sprawy dynastyczne Moskwy. Toczona przez Danię od 1611 r. wojna kalmarska ze Szwecją sprawiła, że ta ostatnia była bardziej skłonna do rozejmu z Rzeczpospolitą, który zawarto w tym samym roku. Przetrwał on aż do 1617 roku.
Słownik
(łac. bannitus - skazany na wygnanie) kara obejmująca wykluczenie ze środowiska, wygnanie z kraju i pozbawienie praw obywatelskich
włączenie do jakiejś całości, zwykle przyłączenie jakiegoś terytorium do innego
dowódca wojsk. w Polsce i na Litwie od XV w. do 1795;
w dawnej Polsce: wysoki urzędnik kierujący kancelarią królewską, od XV w. pełniący funkcję ministra spraw wewnętrznych i zagranicznych
izba poselska na sejmie elekcyjnym
działania mające na celu ponowne wprowadzenie katolickiego wyznania wśród społeczności, która odeszła od katolicyzmu na rzecz innego wyznania
jednoizbowy parlament w Szwecji, zwołany po raz pierwszy w połowie XV w. (najpierw jako zjazd szlachty królewskiej); od połowy XVI w. zasiadali w nim przedstawiciele duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa i chłopów
połączenie dwóch państw poprzez wspólnego władcę
w dawnej Polsce: wybór króla głosami szlachty
Słowa kluczowe
Rzeczpospolita Obojga Narodów, Szwecja, Zygmunt III Waza, unia polsko‑szwedzka, Karol Sudermański, polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Bibliografia
M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2011 r.
A. S. Radziwiłł, Rys panowania Zygmunta III, Opole 2011.
Historia Polski 1506–1648. Wybór tekstów źródłowych, opr. I. Kaniewska, Kraków 1987.
U. Augustyniak, Historia Polski 1572–1795, Warszawa 2008.