Popularyzacja filozofii odbywa się na różne sposoby. Jednym z nich jest opowiadanie o filozofii w utworach literackich. Jedną z najsłynniejszych książek, która próbuje przedstawić historię filozofii w nieco przystępniejszy sposób i jest skierowana do szerszego grona niż adresaci podręczników akademickich, jest powieść Josteina Gaardera Świat Zofii.

R1Q0VVeuL82Rt

Zdjęcie przedstawia cztery rzeźby postawione obok siebie. Są to głowy brodatych mężczyzn.

W zbiorach literatury polskiej możemy też odnaleźć przykłady beletrystyki z elementami filozofii, m.in.: Zakazaną historię filozofów Tomasza Mazura. Jest to powieść opisująca doświadczenia (wewnętrzne i zewnętrzne) inspektora Rafała Ułanowicza, który spotyka się z różnymi myślicielami i „wymyślaczami”. W powieści występują tacy bohaterowie, jak Tales, Anaksymander czy Heraklit, jednak nie są oni tożsami z tymi, o których przeczytamy w Zarysie filozofii greckiej Adama Krokiewicza (choć niewątpliwie coś łączy jednych i drugich). Wskazówki dotyczące powiązań między tymi tekstami Tomasz Mazur umieścił w licznych przypisach, które pełnią funkcję dydaktyczną, np. wskazują na historycznofilozoficzny kontekst fikcji literackiej. Intertekstualność Zakazanej historii filozofów przejawia się w tym, że spora część przedstawionych w niej postaci jest aluzją literacką do bohaterów innych dzieł, przede wszystkim tych o charakterze historycznym lub filologicznym, traktujących o filozofii starożytnej.

Czy w związku z tym niestoicka powieść stoika – jak mówią o powieści Tomasza Mazura – to książka filozoficzna, skoro odnosi się do wiedzy z zakresu historii filozofii, ale nie przekazuje jej ani wiernie, ani dosłownie? Sam autor, z wykształcenia doktor filozofii, tak tę kwestię ujmuje: Rzecz nie w tym, o czym ona traktuje, ale jak traktuje – że mianowicie przemyca zagadnienia najbardziej poważne pod pozorem żartu i burleski oraz że propaguje postawę dociekliwości i refleksyjności, lecz ubraną w szatę najbardziej awanturniczych, a nawet czasami chuligańskich eskapad.

ArchéarchéArché to pojęcie greckie, najczęściej tłumaczone na język polski jako zasada. Jest ono wieloznaczne, gdyż jego aktualny zakres znaczeniowy obejmuje koncepcje arché sformułowane przez licznych filozofów.

R1VcVhy9o1icU

Zdjęcie przedstawia kosmos pełny gwiazd i mgławic.

Tales z Miletu, pierwszy zapamiętany przez historię filontykfilontykfilontyk, źródło zmiennej przyrody odnalazł w wodzie. Doprowadziły go do tego obserwacje wszechobecnej wilgoci. Był przekonany, że to właśnie woda jest początkiem i przyczyną, nieśmiertelną duszą przemijających rzeczy.

Uczeń Talesa, Anaksymander z Miletu, inaczej odpowiedział na pytanie, co jest zasadą rzeczywistości. Odrzucił żywioły jako zasadę, dostrzegł ją natomiast w apeironie, czyli bezkresie – czymś nieskończonym, nieograniczonym. Rzeczy i zjawiska, a zatem wszystko, co powstaje, powstaje z zasady, w niej i dzięki niej trwa, a następnie ginie. Powstawanie rzeczy jest efektem walki przeciwieństw, a przeznaczeniem bytów i światów jest ich rozpad, powrót do stanu przed rozdzieleniem.

Uczeń Anaksymandra, Anaksymenes z Miletu – podobnie jak nauczyciel jego nauczyciela, Tales – poszukując arché, zwrócił się ku żywiołom. Zasadę odnalazł w powietrzu. Wszystko, co powstaje, powstaje z powietrza, z różnych jego postaci, wskutek zagęszczania się i rozrzedzania powietrza. W ten sposób powstają także bogowie.

Jończycy poszukiwali arché, a my dziś poszukujemy jończyków. W jaki sposób? W pierwszej kolejności sięgamy po podręczniki. A jak poszukują jończyków autorzy podręczników?

Pierwsza delegacja inspektora Rafała Ułanowicza odbywa się w Turcji, gdzie przeprowadza inspekcję w instytucji prowadzonej przez Talesa. Pierwotnie Tales założył swoją szkołę w Milecie, ale jego działalność rozprzestrzeniła się na całą Europę.

Dwaj współpracownicy Talesa, bracia Anaksymander i Anaksymenes, sprawiają wrażenie w gruncie rzeczy sabotażystów: obaj nienawidzą wody, obaj opracowują nową technologię bytu (Anaksymander opiera swoją na nieuchwytnej substancji o nazwie apeironapeironapeiron).

Anaksymenes z kolei wymyślił wiatraczki, dzięki którym (a dokładnie dzięki dokonującym się poprzez nie ruchom powietrza) rzeczy powstawały i ginęły. Szczególną popularnością cieszyły się jego wiatraczki do produkcji bogów. Na mocy uprawnień nadanych inspektorowi Rafał Ułanowicz ogłosił, w imię Reguł Bezpiecznego Myślenia, zawieszenie działalności trzech milezyjczykówmilezyjczykmilezyjczyków. Zawieszenie oznaczało „zakaz myślenia oraz wymyślania”.

Bohaterowie fikcyjnej opowieści są literackimi modyfikacji postaci historycznych. Niezależnie od potencjału pobudzania do refleksji filozoficznej, Tomasz Mazur najwyraźniej próbuje również zainteresować filozofią starożytną odbiorców swojej powieści. Przekonania jończyków przedstawia w sposób groteskowy.

W czym najmocniej wybrzmiewa różnica między historycznymi a literackimi postaciami? Tym, co bardzo rzuca się w oczy, jest „upraktycznienie” filozofii jońskiej. Trzej milezyjczycy są przedstawieni jako producenci określonych technologii. Rzecz jasna, u źródeł ich działalności leży wielkie zamiłowanie do myślenia, jednak w powieści Mazura aktywności wszystkich wizytowanych przez inspektora Rafała Ułanowicza filozofów przyjmują nad wyraz materialny, wręcz techniczny charakter. Jakby wydana w 2019 r. książka była świadectwem powszechnej świadomości konsumenckiej, czyli tego, że zarówno byt, jak i praktyczność postrzegamy jako produkty materialne, redukując byt, czyli to, co istnieje, do tego, co jest możliwe do skonsumowania, użyteczne. Praktyczny w naszym współczesnym rozumieniu to tyle, co przydatny do zaspokojenia jakichś naszych potrzeb – nawet jeśli niematerialnych, to zaspokajanych przez materialne urządzenie. Sam autor powieści nie odżegnuje się od wdzięczności milezyjczykom za wkład w rozwój cywilizacyjny świata, a dokładnie: za udział w wynalezieniu samolotu: Za każdym razem, kiedy wsiadam do samolotu, myślę chwilę o tych filontykach, zwłaszcza o Lecie Ta. Gdyby nie tacy jak oni, pewnie nie byłoby samolotów**. Jasne, że przesadzali i że ich poniosło. W końcu byli esencjalistami.

Autor wyjaśnia to w przypisie:

**Nawiązanie do zapomnianych zasług pierwszych filozofów. Położyli oni podwaliny pod myślenie racjonalno‑empiryczne – poszukiwali praw natury i jako pierwsi starali się uzasadniać swoje przekonania racjonalnymi argumentami i empirycznymi dowodami. Gdyby nie ten zwrot w historii kultury zachodniej, wynalazki takie jak samolot nie mogłyby powstać.Warto pamiętać, że sami milezyjczycy mieli ducha wynalazczego i udzielali współczesnym porad ułatwiających życie. Jednak przy całym bogactwie pozafilozoficznych owoców myślenia, którego podejmowali się filozofowie, było ono u swych źródeł bezinteresowne. Było poszukiwaniem wiedzy o rzeczywistości, a więc czymś zasadniczo innym niż utylitarne postrzeganie bytu.

Słownik