Aleksander Wilkoń Wyznaczniki stylu renesansowego

Renesansowy styl poezji

Styl renesansowy szerzył się w literaturze polsko‑łacińskiej w pierwszej połowie XVI wieku, a następnie wśród poetów i prozaików polskojęzycznych i łacińskojęzycznych w drugiej połowie XVI wieku i w początkach XVII wieku: jest to styl Jana Kochanowskiego, Łukasza Górnickiego, Marcina Kromera, Stanisława Orzechowskiego, a w końcowej fazie renesansu styl Szymona Szymonowica, Piotra Skargi, Jana Smolika.

Wybrane wyznaczniki stylu renesansowego odnoszące się do cyklu Trenów Jana Kochanowskiego:

Klasyczność, tj. świadome, a zarazem pogłębione nawiązania do tradycji starożytnej, greckiej i łacińskiej. Nawiązania takie istniały w literaturze średniowiecznej, nigdy jednak nie były tak wyraziste i nie pociągnęły za sobą tak znaczących konsekwencji artystycznych. (…) należy ich upatrywać w następujących składnikach piśmiennictwa nawiązującego do antyku:

a)  w obecności tzw. wielkich figur semantycznych związanych ze światem starożytnym: mitów, motywów fabularnych fikcjonalnych i historycznych.

b) w przeszczepieniu gatunków klasycznych, takich jak elegia, epigramat, sielanka, tren, dramat klasyczny;

c) w przeszczepieniu niektórych stylów klasycznych, takich jak styl attycki, styl homerycki, styl horacjański czy styl cyceroniański;

d) w zastosowaniu w praktyce literackiej zasad, reguł, figur i tropów językowych klasycznej poetyki i retoryki;

e) we wprowadzeniu do tekstów polskojęzycznych pożyczek, kalek leksykalnychkalka językowakalek leksykalnych, nazewnictwa własnego, wyrażeń służących wywołaniu kolorytu greckiego lub rzymskiego; wprowadzeniu stylistycznych figur składniowych, klasycznej symboliki, toposów, alegorii; wprowadzeniu łacińskiej wersyfikacji.

Biblijność, tj. świadome i pogłębione nawiązania wprost do ksiąg Starego Testamentu i do Nowego Testamentu; (…) nawiązania dotyczyły motywów, gatunków, stylów biblijnych, frazeologii, słownictwa (…)

Humanizm. Stanowił najważniejszą cechę światopoglądu i poetyki renesansowej. Był w tej epoce nurtem ogólnokulturowym, literackim, umysłowym i filozoficznym, obecnym w dziełach sztuki i w traktatach o człowieku, w ideałach religijnych i w poglądach politycznych. (…) Nie tylko człowiek w szerokim tego słowa znaczeniu, ale konkretna osoba ludzka: autor, osoby ukochane, przyjaciele, stawały się bohaterami literackiej i artystycznej twórczości.

Autotematyzm. (…) przejawiał się we wprowadzaniu wątków autobiograficznych i dotyczących własnej twórczości autora, w wyrażaniu jego postawy filozoficznej, przeżyć, stanów emocyjnych, a także idei uznanych za własne.

Semantyzacja wypowiedzi. Kolejną znaczącą cechą stylu renesansowego było wyakcentowanie sfery znaczeń. (…) Kochanowski lubił epitet i chętnie się nim posługiwał, toteż nie tylko przykładał do niego wagę, ale i dbał o semantycznąsemantycznysemantyczną motywację (…).

Zasada varietas. Była ważną zasadą stylu renesansowego. (…) Twórcy renesansowi dążyli do zindywidualizowania utworu; jeśli w grę wchodził cykl (na przykład Treny Kochanowskiego), stosowali różne struktury wersyfikacyjne, stylistyczne w celu zróżnicowania poszczególnych części cyklu. Renesansowi twórcy zadbali o większe zróżnicowanie gatunków, takich jak epigramat i elegia. Zasada varietas w utworze renesansowym mogła się spełniać w zmienności tematu, gatunku, formy wersyfikacyjnej, stylu nawet w obrębie jednego utworu – pod warunkiem jednak, że nie naruszała zasady decorum (tj. stosowności). Zmiana powinna była więc nastąpić w odpowiednim miejscu, wiązać się ze zmianą przedstawionej sytuacji, przeżycia i nastroju. Varietas łączyła się z niepisaną regułą semantycznej płynności i spójności tekstu. Zmieni się ona w poetyce barokowej, kiedy gra przeciwieństw stanie się istotnym wyznacznikiem stylu.

Zasada harmonii. Wiązała się ściśle z zasadą decorum, ale miała też szerszą podstawę dotyczącą struktury tekstu, dobrania odpowiednich części do całości, zgrania środków stylistycznych, stosowania regularnych struktur wersyfikacyjnych, proporcji w budowie zdań (stąd częstość paralelizmu), jednorodności w doborze wyrazów. Uważano, że „piękno jest harmonią”, którą osiąga się dzięki liczbie, proporcji, rozmieszczeniu.

Zasada sugestywności. Uważano, że poezja powinna mieć odpowiednią siłę „zawartą w tematach bądź słowach”. W słowach zaś powinna być żywość, „aby niosły one za sobą jakby moc obdarzającą rzeczy życiem”.

Zasada mimesis (naśladownictwa). Odnosiła się do dwu odmiennych sposobów werbalizacji:

a) naśladownictwa najlepszych utworów starożytności, zgodnego z przekonaniem, że literatura, filozofia, sztuka starożytna osiągnęły apogeum doskonałości; mimetyzm był więc jakby drogą ku poszukiwaniu najlepszych rozwiązań artystycznych, sposobem wznoszenia się na ponadprzeciętność, odrzucania nieantycznych wzorców tradycji średniowiecznej; nie żądano jednak od twórców niewolniczego naśladownictwa;

b) odwzorowywania rzeczywistości pozaliterackiej, a zwłaszcza natury czy piękna kobiecego ciała i jego wdzięku; mimetyzm tego typu prowadził do kształtowania się różnych odmian realizmu.

Zasada inwencji. Równoważyła ona zasadę mimesis w pierwszym znaczeniu (naśladownictwo antyku). Wybitni twórcy i teoretycy renesansu cenili inwencję, oryginalność, wyobraźnię.

Zasada umiaru. Miała podbudowę w filozofii stoickiej i oznaczała oszczędne stosowanie wszystkich środków.

Zasada claritas. Arcyzasada stylu renesansowego, zapewniała utworom spełnienie ich podstawowych funkcji, tj. uczyć – podobać się – wzruszać. Obowiązywała ona także w poezji, z natury rzeczy ciążącej ku wieloznaczności.

1 Źródło: Aleksander Wilkoń, Wyznaczniki stylu renesansowego, [w:] tegoż, Dzieje języka artystycznego w Polsce. Renesans, s. 42.