Przeczytaj
Poezja barokowa – obok romantycznej i klasycznejklasycznej – stanowiła najważniejsze źródło inspiracji dla literatury polskiej XX wieku. Twórców minionego stulecia fascynował metafizyczny charakter XVII‑wiecznego pisarstwa, jego tematyka, ukazany światopogląd epoki oraz sama materia poetycka – język. Z twórczości barokowej czerpali najwięksi polscy poeci i pisarze: Witold Gombrowicz, Stanisław Mrożek, Stanisław Barańczak, Zbigniew Herbert. Interesujące relacje można odnaleźć także między poezją pierwszej połowy XVII wieku a twórczością Jarosława Marka RymkiewiczaJarosława Marka Rymkiewicza i Jerzego HarasymowiczaJerzego Harasymowicza.
Hiperbole
Inne nazwy hiperboli to przesadnia i wyolbrzymienie. Ten zabieg stylistyczny polega na celowej przesadzie w opisie przedmiotu, zjawiska, osoby itp. Dzięki jej wykorzystaniu tworzy się zdeformowany obraz świata, bardzo charakterystyczny dla sztuki baroku.
Do kanikułyCo Nowa Ziema ma zimy i mrozów,
Co lodowate morze, kędy wozów
Większy pożytek, niżli krzywych łodzi;
Co Wołga, którą Moskwicin przechodzi,
Cały rok lodem kryje zimne wody:
Wszystkie te w piersiach ma mrozy i lodyŹródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do kanikuły, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 8.
Inwersje
Kolejnym środkiem stylistycznym, po który chętnie sięgali twórcy barokowi, jest inwersja, czyli zastosowanie przestawnego szyku w zdaniu. O ile we wcześniejszej epoce stawiano sobie za cel jasność i prostotę, o tyle w drugiej połowie XVII wieku autorzy dążyli do osiągnięcia efektu niezwykłości, formalnej oryginalności. Gdyby w cytowanym poniżej zdaniu zastosowano neutralny szyk zdania, brzmiałoby ono: „Granice koronne i bronione od zdradnych sąsiad poczciwą zbroją dadzą sławą wiecznie żywą”. Tymczasem Sęp Szarzyński pisze tak:
Pieśń IV. O cnocie szlacheckiejDa pospolite prawo nieskończone
Imię swym stróżom, dadzą obronione
Granice zbroją koronne poczciwą
Od zdradnych sąsiad sławę wiecznie żywą.Źródło: Mikołaj Sęp Szarzyński, Pieśń IV. O cnocie szlacheckiej, Kraków 1903, s. 28.
Anafory i epifory
Anafora jest rodzajem strukturalnego środka stylistycznego, który polega na powtórzeniu wyrazu lub całego wyrażenia na początku każdego kolejnego wersu. Jej wykorzystanie w utworach często wiązało się z popisem pisarskiego kunsztu i było elementem poetyckiego konceptukonceptu.
O swojej pannieBiały jest polerowny alabastr z Karrary,
Białe mleko przysłane w sitowiu z koszary,
Biały łabęć i białym okrywa się piórem,
Biała perła nieczęstym zażywana sznurem,
Biały śnieg świeżo spadły, nogą nie deptany,
Biały kwiat lilijowy za świeża zerwany,Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, O swojej pannie, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 79–80.
Wykrzyknienia
W renesansie twórcy dążyli, by ich dzieła sytuowały się po stronie rozumu, zaś następujący po nim barok - emocji. Wykrzyknienia to figury stylistyczne bardzo często wykorzystywane w celu wyrażenia uczuć - stąd właśnie ich wysoka frekwencja w poezji barokowej.
Do motyla. SonetO! Gdybyż wolno równym powołaniem
Dla tej, której się ognie we mnie niecą,
Umrzeć, złożywszy pierwej usta z usty!Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do motyla. Sonet, [w:] Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 150.
Makaronizmy
Makaronizmem nazywamy wtręt z języka obcego. Dla twórczości barokowej szczególnie charakterystyczne było wplatanie wyrazów i zwrotów z języka łacińskiego.
Przyjechaliśmy tedy do Olszówki ipso die festi Beatissimae Mariae Virginis , zażywszy nabożeństwa u obrazu cudownego N. Panny
. (Pamiętniki J. Ch. Pasek).
Turpizm
TurpizmTurpizm bywa także określany jako „antyestetyzm”. Jest to nurt, który polega na wywołaniu estetycznego szoku w odbiorcy przez wprowadzenie do dzieła literackiego zjawisk, przedmiotów itp. powszechnie uznawanych za brzydkie. Niekiedy turpizm odnosi się wręcz do kultu brzydoty.
Do trupa. SonetTy krwiekrwie, ja w sobie nie mam rumianości
Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa. Sonet, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 148.
Motywy wanitatywne
Twórcy, wykorzystując motywy wanitatywnemotywy wanitatywne, nawiązują do pierwszego wersetu Księgi Koheleta: Vanitas vanitatum et omnia vanitas, czyli: Marność nad marnościami i wszystko marność (Koh 1, 1). Motyw ten ukazuje fascynację śmiercią, uświadamia przemijalność i nietrwałość ziemskiego życia człowieka.
Krótkość żywotaGodzina za godziną niepojęcie chodzi:
Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.
Krótka rozprawa: jutro – coś dziś jest, nie będziesz,
A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz;
Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie.Źródło: Daniel Naborowski, Krótkość żywota, [w:] .
Barokizacja w poezji polskiej XX wieku
Przeciwko „współczesnym chudopachołkom stylu”. O baroku w poezji Jerzego HarasymowiczaW 1975 r. Jerzy Harasymowicz wydał tomik Barokowe czasy, w dwa lata później Polowanie z sokołem, a w odstępie kolejnych dwóch lat Cudnów. Wiek XVII powraca w jego poezji w całym swoim nieprzebranym bogactwie, jako wielki temat narodowego rachunku sumienia z tego wszystkiego, co określamy mianem „czerepu” społecznych win oraz kulturowego prymitywizmu. Reminiscencje barokowe pojawiły się w naszej rodzimej literaturze szczególnie obficie po 1956 r. Wśród dorobku polskich autorów wymienić należy pełną metafizycznych paradoksów poezję Stanisława Grochowiaka, ukazującą los człowieka jako ciągłą antynomię, nieustanne zawieszenie między oczekiwaniem a spełnieniem, między miłością a śmiercią, marzeniem a rzeczywistością. Barokowość u Grochowiaka przejawia się zarówno na płaszczyźnie światopoglądowej, jak i stylistycznej. Szczególnie bliska jest mu dialektyka metafizyczna Mikołaja Sępa‑Szarzyńskiego, spotęgowana obsesją śmierci. W twórczości autora Ballady rycerskiej daje o sobie znać nadmiar poetyckiej wyobraźni, spotęgowanie kontrastów, ekspresja gestów. […] Dla Jarosława Marka Rymkiewicza i Jerzego Sity, próbujących odpowiedzieć na odwieczne pytanie: czym jest człowiek i jakie są jego sensy bytowania, źródłem poetyckiej inspiracji jest barokowa poezja metafizyczna, a zwłaszcza liryka Naborowskiego i Morsztynów. […]
Barokowi wirtuozi słowa za najwyższy postulat stawiali sobie zadziwienie, oczarowanie swoją pomysłowością czytelnika. Wszak już Giambattisto Marino powiedział: „Celem poety jest cudowność, kto nie potrafi zdumiewać niech idzie do stajni”. Bujność wyobraźni, zrywającej w komponowaniu obrazów poetyckich z zasadą harmonii i ładu, uwidocznia się w rozszczepianiu jednej myśli na wiele rozbudowanych przedstawień. […]
Michał Głowiński mówi o starciu w poezji Harasymowicza między barokowym konceptyzmem i skomplikowaną metaforyką a naiwną, dziecięcą prostotą wiersza, gdzie „świat jawi się w kategoriach najprostszych, a unaiwniająca przenośnia idzie w parze ze swoistym doborem słownictwa”. […] skłonność do zmiany idei czy uczuć w sytuację, w fabułę - to właśnie cechy dziecięcego widzenia świata, podobnie jak liczne w cyklu Cudów animizacje czy antropomorfizacje.
Źródło: Grażyna Bujała, Przeciwko „współczesnym chudopachołkom stylu”. O baroku w poezji Jerzego Harasymowicza, „Acta Universitatis Lodzoiensis. Folia Litteraria Polonica” 2005, nr 7, s. 408–409.
Słownik
(łac. anticipare - poprzedzać) – przewidywać, wyprzedzać to, co ma nastąpić
(gr. antíthesis – przeciwstawienie) – środek stylistyczny polegający na zestawieniu elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową w celu uzyskania większej ekspresji
(łac. decorum – stosowność) – zgodnie z zasadą decorum twórcy powinni dostosować formę do treści, a samo dzieło powinno być jednorodne stylistycznie
(łac.) – w sam dzień święta (narodzenia) Najświętszej Marii Panny
kierunek w kulturze i sztuce europejskiej nawiązujący do wzorów kultury antycznej; też: nurt w literaturze i sztuce różnych epok nawiązujący do wzorców antycznych
(wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł) – wyszukany pomysł, na którym poeta opiera konstrukcję wiersza
(łac. vanitas – marność) – motyw mający swą genezę w starotestamentowej Księdze Koheleta, w której czytamy: Vanitas vanitatum et omnia vanitas
, czyli: Marność nad marnościami i wszystko marność
(Koh 1,2). Twórcy wykorzystujący motyw ukazują przemijanie i nietrwałość rzeczy tego świata
(gr. oksýmōros, od oksýs – ostry i mōros – tępy) – epitet sprzeczny
(łac. turpis – brzydki) – nurt w literaturze i sztuce wyrażający się szczególnym zainteresowaniem przedmiotami i zjawiskami nieestetycznymi