Thomas Hobbes – autorytaryzmautorytaryzmautorytaryzm

R1U58VA4HNnR71

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia starszego mężczyzny. Jest on łysiejący na czubku głowy, po bokach ma półdługie, falowane włosy. Mężczyzna ma zmarszczki na twarzy, wąsy oraz wąską bródkę. Za rzeźbą na ścianie wisi portret starszego mężczyzny. Jest to wizerunek podobny do rzeźby.

EmpiryzmempiryzmEmpiryzm brytyjski jest również tym nurtem w filozofii nowożytnej, na gruncie którego powstała jedna z klasycznych teoriiteoriateorii dotyczących źródeł i zasad funkcjonowania społeczeństwa. Jej autorem był John Locke. Jednak mówiąc o Locke’u, nie można nie wspomnieć o koncepcji Thomasa Hobbesa, z którą Locke polemizował. Thomas Hobbes (1588–1679), autor „Zarzutów trzecich” do Medytacji Kartezjusza, Elementów filozofii (1642–1658) i słynnego LewiatanalewiatanLewiatana (1651), był angielskim filozofem o orientacji materialistycznej: pozostając pod wpływem Francisa Bacona, Galileusza i (mimo polemik) Kartezjusza, łączył uznanie dla empirycznych źródeł poznania z nastawieniem racjonalistyczno‑systemowym, stąd jego systemu filozoficznego nie można jeszcze zaliczać do nurtu brytyjskiego empiryzmu, podporządkowanego teorii poznania. Dla naszych rozważań ważne jest jednak to, że Hobbes, podobnie jak Locke, sformułował teorię umowy społecznej jako aktu założycielskiego społeczeństwa. Z tego też względu i Hobbesa, i Locke’a uznaje się za ojców nowożytnej filozofii politycznej, choć, jak zobaczymy, ich koncepcje znacznie się od siebie różniły.

To, co jest przedmiotem pożądania, człowiek uznaje za „dobro”, natomiast obiekt swojej awersji określa jako „zło”. Dobro i zło są zatem pojęciami względnymi, podporządkowanymi celowi ludzkiego przetrwania. Pożądanie i awersja to w istocie miłość (nadzieja) i nienawiść (strach). Uczucia te przeplatają się i w efekcie prowadzą do rozmyślnej decyzji wywołującej działanie – do aktu woli. Zdaniem Hobbesa na ludzkie działania najbardziej wpływa żądza mocy, bogactw, wiedzy i zaszczytów (Lewiatan, przeł. Cz. Znamierowski). Prowadzi ona do tego, że w stanie naturalnym każdy z ludzi kieruje się swoimi uczuciami, których ostatecznym celem jest przyrost mocy własnej. Dominujące uczucie, zwłaszcza kiedy nie ma jeszcze społeczeństwa, a ludzie są odizolowanymi jednostkami, to strach. Strach przed cierpieniami i śmiercią, występujący łącznie z egoistycznąegoizmegoistyczną miłością własną. Uczucia te wypływają z pierwotnego prawa natury, które człowiekowi zabrania czynić to, co jest niszczące dla jego życia. Jednak człowiek w stanie natury – choć według Hobbesa jest potencjalnie wyposażony w rozum – owego prawa jeszcze nie pojmuje, bo kierują nim zwierzęce emocje. Kiedy nie ma zrozumienia prawa natury ani kiedy nie ma jeszcze prawa stanowionego, nie istnieją żadne reguły: panuje anarchia, nie ma moralnościmoralnośćmoralności (bo i „dobro”, i „zło” są odczuwane subiektywnie), nie obowiązuje prawo własności (gdyż silniejszy może słabszemu odebrać wszystko, skoro tylko siła okazuje się jego „prawem”). A ponieważ wszyscy ludzie są z natury równi, każdy dąży do osiągnięcia swoich własnych celów. Taka sytuacja prowadzi wprost do stanu wojny każdego z każdym, który nawet jeśli nie oznacza wojny czynnej, polega na ostrym konflikcie mogącym w każdej chwili przerodzić się w walkę. Hobbes pisze:

RAYKUFTV2Bt9w1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową książki Lewiatan. W górnej części strony znajduje się ilustracja. Na tle krajobrazu namalowana jest postać mężczyzny. Mężczyzna trzyma w prawej ręce uniesiony ku górze miecz. W lewej ręce berło. Na głowie ma koronę. Pod tym rysunkiem znajdują się w dwóch kolumnach małe rysunki. Od lewej strony widoczne są: zamek na wzgórzu, poniżej korona królewska, armata, broń, pole bitwy. Od prawej strony widoczne są: kościół, mira biskupia, symbole błyskawicy, rogi i dwu- i trójzęby, kapłani zasiadający w dużej sali.

Jak widać, Hobbes nie ceni stanu natury. Ma też pesymistycznypesymizmpesymistyczny pogląd na naturę ludzką, która – jak sądzi – jest bardziej okrutna od natury zwierząt, bo te atakują się tylko pod wpływem odczuwanego w danej chwili głodu, a człowiek, będąc głodny nie tylko głodem teraźniejszym, lecz także przyszłym, dąży do bezwzględnej dominacji i władzy nad innymi. Jedyna nadzieja to powołanie do życia stanu sztucznego, dzięki któremu będą mogły zaistnieć dobra płynące z cywilizacji.

Na szczęście nie wszystkie uczucia powodujące człowiekiem prowadzą do stanu wojny – są takie, jak choćby lęk przed śmiercią i nadzieja na wygodniejsze życie, które popychają go do zabiegania o pokój. Przyrodzony człowiekowi „zdrowy rozum” nakazuje – w celu zachowania życia i zapewnienia bezpieczeństwa – dążyć do pokoju, a dopiero gdy to okaże się w danej sytuacji niemożliwe, szukać środków „wojennych” do obrony samego siebie. Tę drugą ewentualność Hobbes nazywa najwyższym uprawnieniem przyrodzonym, a owo dążenie do pokoju w celu zapewnienia sobie przetrwania i bezpieczeństwa, podyktowane przez rozum wspierający się na niektórych uczuciach – prawem natury. Hobbes wymienia w Lewiatanie 19 praw natury, ale wszystkie w gruncie rzeczy sprowadzają się do zasad racjonalnego przetrwania. (Z drugiej strony stwierdza, że właściwie prawa natury nie są prawami, gdyż prawem w ścisłym znaczeniu jest dopiero norma ustanowiona przez tego, kto ma uprawnienie, by rozkazywać innym).

Otóż podstawowym warunkiem przetrwania i wyjścia ze stanu wojny wszystkich ze wszystkimi jest zawarcie umowy, na mocy której każdy zrzeka się części swoich uprawnień do wszelkich dóbr na rzecz innych w takim stopniu, w jakim inni są gotowi to uczynić wobec niego. Zatem umowa społeczna to „wzajemne przenoszenie uprawnień”. Ponieważ jednak umowa jako akt wynikający z rozumu stale jest zagrożona zerwaniem – bo namiętności i prawdziwa natura człowieka są silniejsze od racjonalnych argumentów – trzeba zagwarantować jej trwałość: taką gwarancję może dać jedynie siła przymusu i grożące kary. Hobbes pisze:

Ależ tak – powiada Hobbes. Żadne państwo nie reguluje wszystkich działań – w sprawy, które suweren, stanowiąc prawo, pominął milczeniem, państwo nie ingeruje; poddani cieszą się wolnością na przykład wyboru mieszkania, zajęcia zarobkowego, sposobu odżywiania, wychowania dzieci itp. Wolność jednostki dotyczy zatem obszaru nieuregulowanego normami prawnymi. Czy poddani mogą wypowiedzieć posłuszeństwo suwerenowi, czy można – inaczej mówiąc – rozwiązać umowę społeczną? Otóż umowy rozwiązać nie można – powołanie suwerena oznacza jednocześnie wejście w stadium cywilizacji, od którego nie ma odwrotu.

Przedstawiona tu koncepcja umowy społecznej domaga się krótkiego komentarza. Zauważmy, po pierwsze, że według Hobbesa zawiązanie umowy społecznej jest jednocześnie aktem powołania do życia organizmu politycznego: państwa. Między powstaniem społeczeństwa a powołaniem państwa nie ma żadnej przerwy. Stąd wypływa ważna konsekwencja: suweren nie jest stroną umowy społecznej, dlatego jego władza jest autorytarna i praktycznie nieusuwalna, zaś uczestnicy życia społecznego nie są obywatelami, lecz poddanymi. Po drugie, zapytajmy o charakter tego autorytaryzmu: czy nie mamy tu do czynienia z zapowiedzią znanych nam z XX w. systemów totalitarnychtotalitaryzmtotalitarnych? Otóż nie. Wprawdzie ustanowione przez suwerena prawo rozstrzyga, co jest dobre, a co złe, także w sensie moralnym, ale suweren nie dekretuje i nie kontroluje wszystkich ludzkich zachowań, pozostawiając poddanym spory margines swobody w zakresie życia prywatnego. Głównym zadaniem suwerena, wedle Hobbesa, ma być zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, i to, ostatecznie, w interesie jednostek ludzkich, a nie jakiegoś abstrakcyjnego państwa. Hobbes nie gloryfikuje państwa jako wartości samej w sobie – stąd właściwie obojętne jest, jaki model ustrojowy przyjmie jego Lewiatan (monarchia, oligarchia itp.). Konieczność powołania suwerena dysponującego środkami przemocy wypływa wyłącznie ze złowrogiej natury ludzkiej. Model państwa Hobbesa jest z pewnością autorytarny, ale nie totalitarny. Warto pamiętać, że tę mało dziś dla nas sympatyczną koncepcję władzy państwowej filozof obmyślił przerażony spustoszeniami wojny domowej, jakie obserwował podczas rewolucji Cromwella. Wreszcie, po trzecie, podkreślić wypada „rewolucyjny” charakter Hobbesowskiej teorii państwa w zestawieniu z panującymi w średniowieczu teologicznymi i metafizycznymi uzasadnieniami prawomocności władzy państwowej. Wprawdzie ze względu na pesymistyczny pogląd na naturę ludzką można porównywać jego koncepcję z renesansową koncepcją Machiavellego, ale projekt Hobbesa ma charakter ogólnej teorii politycznej, podczas gdy Machiavelli opisał tylko mechanizmy zdobywania i utrzymywania władzy. Hobbes, wyprowadzając swoją teorię państwa z zasad mechaniki i analizy ludzkich namiętności, zerwał z panującym wówczas powszechnie poglądem, wedle którego władza królów pochodzi od Boga – z tego to właśnie względu jego filozofia ma charakter naturalistyczny i laicki. Od tej chwili filozofia polityczna zdobywa autonomięautonomiaautonomię.

Słownik