Naciski z Rosji, król z Saksonii

Po śmierci króla Jana III Sobieskiego i ponad rocznym interregnuminterregnuminterregnum w czerwcu 1697 r. większość szlachty podczas wolnej elekcjiwolna elekcjawolnej elekcji poparła francuskiego księcia Franciszka Ludwika de Bourbon-Contiego. Jednak królem został August II zwany Mocnym, elektorelektor (w Rzeszy)elektor saski z dynastii Wettynów (z tego powodu zmienił wyznanie z luteranizmuluteranizmluteranizmu na katolicyzm), którego popierał car Rosji Piotr I. Sas wykorzystał bierność Francuza – pierwszy ruszył na Wawel, zjednując sobie po drodze coraz liczniejszą rzeszę szlachty, aż w końcu 15 września 1697 r. doszło do jego koronacji.

ReDosazKFxIfA

Obraz przedstawia Augusta drugiego Mocnego. Ma on dużą perukę z długimi białymi kręconymi włosami. Ma duże czarne brwi. Jest ubrany w srebrną zbroję ze złotymi elementami i biało niebieski płaszcz, do którego przypięty ma złoty order z białym krzyżem.

Wkrótce król August II przystąpił do wojny z Turkami i – wykorzystując jej słabość – odzyskał Podole wraz z Kamieńcem oraz umocnił się na przejętej wcześniej Ukrainie. Tymczasem car Piotr I zamierzał wykorzystać Rzeczpospolitą do wojny ze Szwecją. Jednak aby do niej przystąpić, król August II potrzebował zgody sejmu. Ominął ten wymóg, podpisując umowę sojuszniczą z carem jako elektor saski – w ten sposób Polska formalnie nie stała się stroną konfliktu, choć jak się szybko okazało, większość działań wojennych rozegrała się na jej terenie.

Polsko‑saska unia personalna

W latach 1697–1763 (z trzyletnią przerwą w latach 1706–1709) Rzeczpospolita i Saksonia miały tego samego władcę, a więc związane były unią personalną. Królowie polscy, będący jednocześnie wielkimi książętami litewskimi, August II Mocny i August III, pozostawali też książętami saksońskimi. Okres panowania tych władców uważany jest za czasy upadku politycznego. Rzeczpospolitą zrujnowały wojna północna (1700–1721), liczne bunty szlachty oraz ingerencje sąsiadów w sprawy wewnętrzne państwa polskiego. Międzynarodowa pozycja kraju, uznawanego jeszcze pod koniec XVII w. za mocarstwo, uległa znacznemu osłabieniu. Mimo to stosunkowo spokojne półwiecze po 1717 r. w szlacheckich pamiętnikach wspominane było rzewnie i sielsko.

R47lD8Gh208pX

Mapa przedstawia Rzeczpospolitą Polską w trakcie wielkiej wojny północnej od 1700 do 1721 roku. Rzeczpospolita i Saksonia znajdująca się z Rzeczpospolitą w unii personalnej zajmowały obszar Pomorza Gdańskiego, Warmii, Wielkopolski, Małopolski, Mazowsza, Rusi Czerwonej, Wołynia, Podola, Białorusi i terenów na północ od niej, Zachodniej Ukrainy, Żmudzi, Litwy i Saksonii. Do lenn Rzeczpospolitej należała Kurlandia i zachodni fragment Pomorza Gdańskiego. W 1721 roku Rosja przyłączyła do swojego państwa na rzecz Szwecji Estonię, Inflanty i południowowschodni brzeg zatoki fińskiej. Monarchia Habsburgów kontrolowała w tym czasie Śląsk, Czechy, Morawy, Węgry, Siedmiogród i Austrię. Szwedzkie wojska wylądowały w Estonii, następnie wyruszyły do Rygi, Kowna, Grodna, Pińska i Warszawy skąd ruszyły na południe w stronę Krakowa oraz Do Saksonii do Lipska i Drezna skąd zawróciły i wróciły do Grodna. Z Rygi wyszła druga grupa szwedzkich wojsk i dotarła aż do rosyjskiej Połtawy. Wojsko rosyjskie zaatakowało Szwedów w Estonii i Inflantach. Wyruszyły na Grodno i Łuck, a następnie do Kijowa później do Warszawy, Torunia i Elbląga. Zaatakowali również Szwedów idących na Połtawę koło Smoleńska i przerzucili wojska ze Smoleńska do Połtawy. August drugi Mocny wraz z wojskami wyruszył z Krakowa i dotarł do Kliszowa i Kalisza oraz z Drezna do Wschowa przez Habsburski Śląsk. Do ważniejszych bitew doszło w 1704 roku w Dorpat, w 1700 i 1710 koło Rygi, w Narwi w 1700 i 1704, pod Połtawą w 1709, w Pułtusku w 1703, pod Kaliszem, Wschowem i Kliszowem w 1706.

Teoretycznie plan króla Augusta II był dla Polski korzystny: w ramach realizowania zobowiązań zawartych w pacta conventapacta conventapacta conventa mówiących o odzyskaniu utraconych ziem Rzeczypospolitej zamierzał zdobyć Inflanty. Sas chciał tym samym wzmocnić swoją pozycję jako monarchy, co ułatwiłoby mu reformowanie kraju, a także zapewnić Wettynom władztwo nad nowymi terytoriami (miały one podlegać dziedziczeniu). Plan się nie powiódł, gdyż młody król Szwecji Karol XII pokonał sprzymierzone Danię i Rosję (Rosjanie ponieśli klęskę pod Narwą), a w 1701 r. wkroczył do Rzeczypospolitej. Doprowadziło to do wojny domowej.

RJ6HD5M6t0fVQ1

Obraz przedstawia Karola dwunastego Wittelsbacha stojącego w polu przy zniszczonym pniu drzewie. Jest ubrany w czarną zbroję. Ma krótkie włosy i młodą twarz. Na ręce ma przerzucony biało- niebieski płaszcz. Opiera się na buławie, przed którą leży czarny hełm ze złotymi zdobieniami. W oddali za Karolem unosi się dym i dochodzi do bitwy.

Szlachta podzieliła się na dwa wrogie obozy: część pozostawała wierna Augustowi II (m.in. hetman litewski Stanisław Ernest Denhoff), inni (wśród nich rodzina Sapiehów) poparli Szwedów. Karol XII wkroczył do opuszczonej przez króla polskiego Warszawy, po czym kontynuował marsz na Kraków. Mniej więcej w połowie drogi, pod Kliszowem koło Pińczowa, doszło do bitwy, w której Szwedzi pokonali oddziały saskie wspomagane przez Polaków (doszło tam do ostatniej w dziejach, nieudanej, szarży husariihusariahusarii). W 1704 r. szwedzki monarcha, wykorzystując zawiązaną przez szlachtę konfederacjękonfederacja generalnakonfederację warszawską, doprowadził do detronizacji Augusta II, a następnie koronacji na króla Polski młodego wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego.

Wojna domowa w Rzeczypospolitej trwała dwa lata (1704–1706) i skończyła się klęską zwolenników konfederacji sandomierskiej, założonej przez małopolskich zwolenników saskiego monarchy. Jednak triumf konfederacji warszawskiej i zwolenników Stanisława Leszczyńskiego był krótkotrwały. W 1709 r., po przegranej Szwedów z Rosjanami w bitwie pod Połtawą, August II odzyskał tron polski, a Stanisław Leszczyński został zmuszony do ucieczki za granicę.

R1cjkCuAOlexh

Obraz przedstawia bitwę pod Połtawą. Po horyzont ciągną się sformowane i ścierające się ze sobą oddziały żołnierzy. Nad punktami starcia unosi się dym. Na pierwszym planie ścierają się konnice obu armii. Po lewej stronie znajdują się okopy i fortyfikacje.

Wojna północna wprawdzie nie uszczupliła polskiego terytorium, ale przyniosła ogromne zniszczenia, spotęgowane przez epidemie i nieurodzaje. Dotknięta różnorakimi klęskami szlachta nie wytrzymała kolejnych prób ograniczenia przywilejów, które próbował wdrożyć August II (korzystając z obecności wojsk saskich w Rzeczypospolitej). Doszło do antykrólewskich wystąpień. Od 1714 r. zawiązywano lokalne konfederacje, z których najważniejszą rolę odegrała konfederacja tarnogrodzka z 1715 r., stawiająca sobie za cel usunięcie Sasów i Augusta II z Polski. Do sporu wtrącił się car Piotr I (oficjalnie jako mediator). Doprowadził do zawarcia porozumienia, które potwierdzono podczas tzw. sejmu niemegosejm niemysejmu niemego w 1717 r. (nazwa wzięła się stąd, że w obawie przed zerwaniem obrad nikomu, oprócz marszałka Stanisława Ledóchowskiego oraz odczytujących uchwały posłów, nie wolno było się odzywać).

R1BnjrabQurv71

Szkic przedstawia ogromną salę, w której zgromadzili się liczni delegaci. Siedzą oni na krzesłach ustawionych w kilku rzędach przy ścianach. W ścianach znajdują się wysokie okna. Z tyły sali znajdują się tron, na którym siedzi władca. Obok niego stoją doradcy, a nad nim znajduje się materiał z orłem w koronie. Podłoga sali pokryta jest kwadratowymi kafelkami.

Postanowienia sejmu uregulowały stosunki polsko‑saskie przez zakaz ingerencji w sprawy sąsiada, zabroniono królowi na dłużej opuszczać kraj, wprowadzono umiarkowane reformy, ustanowiono niewielką, 24‑tysięczną armię, ograniczono uprawnienia hetmanów w zakresie polityki zagranicznej. Sytuacja w kraju uspokoiła się, a car Piotr I, zgodnie z obietnicą, w 1719 r. wycofał z Rzeczypospolitej wojska rosyjskie. Do końca panowania Augusta II Mocnego w 1733 r. sytuacja wewnętrzna pozostawała stabilna.

W kleszczach Rosji i Prus

Gdy po 1701 r. armia szwedzka przemieszczała się przez Rzeczpospolitą, rabując kraj, Rosja zyskała kilka lat spokoju. Car Piotr I wykorzystał ten czas na przebudowę i unowocześnienie swojej armii (m.in. znacząco podniósł rolę artylerii). Powiększył też stan posiadania nad Bałtykiem, zdobywszy od Szwedów twierdze Dorpat i Narwa oraz południowe wybrzeże Zatoki Fińskiej aż do jeziora Ładoga na wschodzie. Dzięki temu mógł rozpocząć w 1703 r. dzieło swego życia: budowę u ujścia rzeki Newy, na Wyspie Zajęczej, nowego europejskiego miasta – Sankt Petersburga (w 1712 r. przeniósł tam stolicę państwa).

Jednocześnie w 1704 r. wojska rosyjskie rozpoczęły trwającą 15 lat obecność w Polsce. Rosja wpływała przy tym aktywnie na sytuację wewnętrzną kraju, wspierając powrót na tron króla Augusta II Mocnego, a jednocześnie jej żołnierze rabowali i łupili Rzeczpospolitą, podobnie jak robili to wcześniej Szwedzi.

Rosji udało się przełamać w wojnie północnej dominację Szwecji, która – po porażce pod Połtawą latem 1709 r. – wycofała się zarówno z terenów rosyjskich, jak i z Rzeczypospolitej. Szwedzką klęskę przypieczętował kończący wojnę pokój w Nystad w 1721 roku. Na mocy jego postanowień Rosja uzyskała szeroki dostęp do Bałtyku i możliwość rozwoju floty, a tym samym handlu. Car Piotr I zrealizował swój plan otwarcia dla Rosji „okna na świat”. Pokonana Szwecja przestała być potęgą europejską, a stała się państwem o drugorzędnym znaczeniu.

R4aaALwDvDdvq

Obraz przedstawia bitwę morską. Liczne żaglowce o białych żaglach i licznych masztach ostrzeliwują się z dział. W wodzie lądują liczne pociski. Niektóre okręty płoną. Statki po lewej stronie posiadają białe flagi rosyjskiej floty z niebieskimi krzyżami świętego Andrzeja.

Ostatnią próbę ograniczenia rosyjskich zdobyczy poparł nawet król polski August II Mocny, porzucając w 1719 r. swojego dotychczasowego sojusznika, cara Piotra I. Rosyjski władca okazał się jednak sprytniejszy. Z pomocą przekupionych posłów zerwał sejm, który miał zdecydować o wejściu Rzeczypospolitej do międzynarodowej antyrosyjskiej koalicji. Tak o stosunkach politycznych w Polsce pisał wcześniej do cara jego zaufany minister i dyplomata, hrabia Andrzej Osterman:

Indeks dolny Jaki mechanizm interwencji w sprawy polskie proponował Andrzej Osterman carowi? Czy jego sugestie świadczą o dobrej znajomości sytuacji politycznej i gospodarczej Rzeczypospolitej? Indeks dolny koniec_{Jaki mechanizm interwencji w sprawy polskie proponował Andrzej Osterman carowi? Czy jego sugestie świadczą o dobrej znajomości sytuacji politycznej i gospodarczej Rzeczypospolitej?}

Rosję w ingerowaniu w polskie sprawy popierały Prusy. Państwa te – na podstawie tajnej klauzuli do dwustronnej umowy – blokowały jakiekolwiek zmiany ustroju zmierzające do wzmocnienia Rzeczypospolitej, dążyły do utrzymania jej międzynarodowej izolacji i wprowadzały fermentfermentferment pomiędzy króla a szlachtę pod fałszywym pretekstem obrony praw i wolności. Utrzymanie słabości państwa polsko‑litewskiego stało się wspólną racją stanu obu sąsiadów. Jedyna różnica polegała na tym, że podczas gdy rządzący w Prusach Hohenzollernowie sugerowali rozbiór, Rosja chciała utrzymać jedność Rzeczypospolitej, aby mieć kontrolę nad jej całością.

Próby reformy państwa

RDQOYWbMC36nm1

Obraz przedstawia Stanisława Leszczyńskiego stojącego na polanie. Jest on ubrany w ciemno‑brązowy strój. Do pasa ma przypiętą sakiewkę, a na szyi ma naszyjnik ze srebrnym orderem. Na głowie ma białą perukę o długich kręconych włosach. W lewej ręce trzyma długi kij. W oddali znajduje się rzeka i wzgórza.

Śmierć cara Piotra I w 1725 r. stworzyła królowi Augustowi II Mocnemu kolejną szansę do wzmocnienia struktur państwa. Poparł on nowo powstałe stronnictwo Czartoryskich i Poniatowskich, zwane FamiliąFamiliaFamilią, które planowało dogłębne reformy; miały one polegać m.in. na usprawnieniu władzy królewskiej, ukróceniu anarchiianarchiaanarchii wynikającej z nadużywania szlacheckich swobód (np. likwidacji liberum vetoliberum vetoliberum veto), zmianach w wojsku i pobieraniu podatków. Jednak inny ród arystokratyczny – Potockich – torpedował wysiłki na rzecz zmian politycznych i zrywał kolejne obrady sejmu.

Śmierć Augusta II Mocnego nastąpiła w czasie, kiedy Rzeczpospolita znalazła się w bardzo skomplikowanej sytuacji międzynarodowej. Mocarstwa były podzielone co do sukcesjisukcesja tronusukcesji. Sąsiedzi widzieli na tronie polskim jakiegoś słabego księcia z dalekiego kraju, np. infanta (księcia) portugalskiego. Szlachta i znaczna część magnaterii okazywała niezwykłą – jak na Rzeczpospolitą – zgodność: sugerowali kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego, teścia króla Francji Ludwika XV. Elekcja przebiegła sprawnie i przytłaczająca większość – ponad 12,5 tys. głosujących – opowiedziała się za Leszczyńskim.

R12qzKkXITrD9

Szkic przedstawia sejm elekcyjny, który przeprowadzanym jest na świeżym powietrzu. Liczni senatorowie i delegaci są zgromadzeni na środku pola. Najważniejsi z nich siedzą w okręgu na krzesłach. Wszyscy są otoczeni przez stojących i siedzących na koniach żołnierzach. Z ponad tłumu wystają liczne sztandary.

Rosja nie zaakceptowała tego wyboru. Pod osłoną wojsk carskich około tysiąca zwolenników Wettyna, syna Augusta II, dokonało drugiej elekcji. Doprowadziło to w 1734 r. do wojny domowej nazywanej wojną o sukcesję polskąwojna o sukcesję polskąwojną o sukcesję polską. Zakończył ją sejm pacyfikacyjny w 1736 roku. O ostatecznym zwycięstwie Augusta III Sasa zdecydowały jego przewaga militarna (wspierał go 35‑tysięczny korpus rosyjski pod wodzą feldmarszałka Burkharda Christopha Münnicha) oraz poparcie państw ościennych. Wielkimi przegranymi po niepowodzeniu z elekcją Leszczyńskiego okazała się grupa magnackamagnatmagnacka składająca się ze Stanisława Poniatowskiego, jego szwagrów Michała i Augusta Czartoryskich oraz Andrzeja Załuskiego – Familia.

Głównymi przeciwnikami politycznymi Familii była wówczas konserwatywna „partia hetmańska”. W jej skład weszli hetmani: wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, polny koronny Seweryn Rzewuski oraz najbogatszy wówczas magnat polski Stanisław Szczęsny Potocki. Celem tego stronnictwa było zachowanie Rzeczypospolitej w dotychczasowym kształcie ustrojowym z elekcyjnym tronem, liberum veto i wolnościami szlacheckimi. Głównego sojusznika widziało ono w Rosji.

RAh2cHvx0P0Ih

Obraz przedstawia króla Augusta trzeciego Sasa. Ma on siwą kręconą perukę i jest ubrany w lekką zdobioną zbroję i niebieską pozłacaną marynarkę. W lewej ręce trzyma berło.

Król August III, podobnie jak ojciec, wspierał proreformatorską Familię. Kalkulował, że wzmocnienie Rzeczypospolitej przysłuży się wzmocnieniu jego pozycji w Saksonii, gdzie tron był dziedziczny. Jednak polskie sejmy konsekwentnie były zrywane przez stronników rodziny Potockich. Ci ostatni rozumieli nawet potrzebę pewnych zmian, np. reformy armii, jednak nie mogli pogodzić się z myślą, że odnowa kraju będzie odbywała się pod egidą ich osobistych rywali. Partykularne, prywatne interesy stronnictwa stawiali ponad rację stanu państwa.

Rzeczpospolita, pozbawiona sprzymierzeńców i posiadająca ledwie kilkunastotysięczną armię (funduszy nie starczało nawet na dozwolone 24 tys.), nie była w stanie podjąć walki z Prusami i Rosją. Po 1752 r., gdy decydujący wpływ na władzę zyskali Potoccy, wszystkie strony zaniechały reform. A położenie Polski było coraz gorsze: od zachodu i północy otaczały ją Prusy, wzmocnione po przyłączeniu zdobytego od Austrii Śląska (w 1742 r.). Ponadto armie pruskie i rosyjskie znów maszerowały przez Rzeczpospolitą w czasie wojny siedmioletniej (w latach 1756–1763) i dokonywały kolejnych zniszczeń.

Prekursorzy oświecenia

R7QYyiJl0ro3t1

Na zdjęciu znajduje się biała okładka książki. Tytuł jest zapisany po polsku czarną czcionką.

Pod koniec panowania Augusta III Sasa nastąpiło pewne polityczne otrzeźwienie, czego wyrazem były publikacje znanych pisarzy i publicystów nawołujące do pilnego reformowania kraju. Wydany w latach 1761–1763 traktat Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie wykazywał, że liberum veto nie służyło obrońcom wolności, lecz wrogom Rzeczypospolitej, oraz że reforma sejmu stanowiła istotny krok, aby uchronić kraj przed zagładą.

R10mZzyKnytcC1

Obraz przedstawia Stanisława Konarskiego siedzącego na drewnianym krześle. Jest on ubrany w czarną przylegającą czapkę i czarny strój. Na jego kolanach leżą kartki, na których zaznacza coś przyrządem do mierzenia długości. Na kartce leży również ołówek i podłużny przedmiot.

Konarski, uchodzący za prekursora polskiego oświeceniaoświecenieoświecenia, skupiał się głównie na szkolnictwie. Był w tej kwestii praktykiem, gdyż w latach 1750–1755 sam przeprowadził gruntowną reformę w szkołach pijarskichpijarzy (zakon pijarów)pijarskich, skupiając się na wychowaniu obywatelskim oraz patriotycznym. Zastąpił obowiązującą dotąd łacinę językiem polskim jako wykładowym. Wprowadził zajęcia z języków nowożytnych, a także fizyki, matematyki, botaniki, geografii i historii. Zorganizował szkolne pracownie, gdzie uczono m.in. astronomii. Dodał też do przedmiotów szkolnych wychowanie fizyczne. Jego reformy kontynuowała od 1773 r. Komisja Edukacji Narodowej – pierwsza w Polsce i Europie władza oświatowa.

Swoją wizję naprawy Rzeczypospolitej przedstawił też były polski król, a następnie w latach 1738–1766 książę LotaryngiiLotaryngiaLotaryngii – Stanisław Leszczyński. W traktacie politycznym Głos wolny wolność ubezpieczający, wydanym w 1743 r., wytyczył pożądaną drogę reform. Za jedną z podstawowych kwestii uznał poprawę losu chłopów, zamiast odrabiania pańszczyzny postulował opłaty czynszowe. Stanął też w obronie praw mieszczan, zalecał utworzenie silnej armii, której utrzymanie miało być sfinansowane z podatków nałożonych na szlachtę. Chciał ograniczyć liberum veto tak, aby nie prowadziło ono do zrywania obrad sejmu.

RyRmkVh5Scdq5

Ilustracja przedstawia zżółkłą stronę zapisaną ciemnym drukiem po polsku.

Jednak – z drugiej strony – Leszczyński nie zakwestionował zasady jednomyślności przy podejmowaniu najistotniejszych uchwał. Pozostawiał też sejm jako najwyższą władzę Rzeczypospolitej. Rola króla miała zostać ograniczona do kierowania administracją, przy czym odpowiedzialność za bieżącą politykę miałaby ciążyć na ministrach. Kandydaci na urzędy mieli być wybierani przez sejm większością głosów.

Wdrożenie części postulowanych przez Konarskiego i Leszczyńskiego zmian stało się możliwe dopiero w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, po 1764 roku. O ile elity Rzeczypospolitej umiały się porozumieć w celu przeprowadzenia reform wewnętrznych, czego ukoronowaniem była Konstytucja 3 maja z 1791 r., o tyle fatalna sytuacja międzynarodowa sprawiła, że państwo nie przetrwało. Zdaniem wielu historyków o upadku Rzeczypospolitej przesądziły czasy saskie; to wówczas kraj popadł w potężny kryzys polityczny, z którego nie zdołał się wydobyć.

Kraje sąsiednie

Prusy

Prusy w XVIII w. dokonały niebywałego skoku rozwojowego: z peryferyjnego księstwa zamieniły się w europejską potęgę. Kilkukrotnie powiększyły też swoją powierzchnię, najbardziej dzięki ziemiom zabranym Rzeczypospolitej.

RQQzMRoXVLeLe

Ilustracja przedstawia czarnego orła ze złotymi szponami. Nad jego głową znajduje się czerwono‑złota korona. W szponach trzyma on złote berło i niebieskie królewskie jabłko.

Królestwo Pruskie powstało w 1701 r. z połączenia ziem Brandenburgii i Prus Książęcych, rozdzielonych przez Pomorze Gdańskie. Stało się to za zgodą króla polskiego Augusta II Mocnego. Było to państwo zorganizowane według zasad absolutyzmuabsolutyzm oświeconyabsolutyzmu, skrajnie zmilitaryzowane, z rozbudowaną policją, bez parlamentu i z kontrolą centrali nad prowincjami.

Działania władz nakierowane były na zdobywanie nowych terenów. Armia była bardzo liczna i zdyscyplinowana, a jej wpływy stawały się widoczne praktycznie wszędzie (np. nauczycielami zostawali byli wojskowi – stąd tzw. pruski drylpruski drylpruski dryl). Powstało wówczas powiedzenie „Prusy to nie państwo, które posiada armię, tylko tamtejsza armia podporządkowała sobie terytorium”.

Rosja

Do końca XVII w. Rosja była krajem niezwykle zacofanym, zarówno gospodarczo, jak i politycznie oraz naukowo (pierwszy rosyjski uniwersytet powstał w 1724 r., blisko cztery wieki później niż w Polsce i ponad sześć wieków później niż we Włoszech). Władza była tam bardzo opresyjna – tej tradycji nie złamał nawet europeizujący ten kraj car Piotr I. Monarcha rządził sam, nie istniała żadna namiastka parlamentu. Panującemu podporządkowani byli Kościół prawosławny i lokalni przedstawiciele władzy w terenie (gubernatorzy).

Ry2PvlZCif0eo

Ilustracja przedstawia dwugłowego ciemnoniebieskiego orła w dwóch złotych koronach, nad którymi znajduje się trzecia ogromna. W złotych szponach trzyma złote berło i złote królewskie jabłko. Na jego klatce piersiowej znajduje się czerwony herb z białym jeźdźcem na białym koniu, który atakuje złotą włócznią czarnego smoka.

Piotr I, który w młodości podróżował po Europie, postanowił ucywilizować swój kraj, przy czym zmiany miały dotyczyć wszystkiego: od systemu rządów do savoir vivresavoir‑vivresavoir vivre’u. Najważniejsze były reformy armii: została ona unowocześniona, m.in. wyposażona w armaty, oficerowie mieli się kształcić (stąd początkowo wielu z nich pochodziło z zagranicy), w związku z uzyskaniem przez Rosję dostępu do Bałtyku powstała flota, wprowadzono również coroczny pobór rekrutów do służby w regularnej armii.

Reformy obyczajowe dotyczyły spraw całkiem przyziemnych: nakazano bojarombojarzy/bojarowiebojarom regularne golenie bród i noszenie się na modłę francuską, zalecano podróżowanie po Europie, sprowadzono też wielu cudzoziemców (np. jako nauczycieli). W sferze kultury car zarządził uproszczenie alfabetu i pisowni, sfinansował wydawanie pierwszych czasopism, doprowadził do otwarcia pierwszych szkół wyższych, muzeów i galerii, zorganizował również pierwsze wyprawy naukowo‑badawcze, np. na Syberię. Chłopcy z rodzin szlacheckich zostali objęci obowiązkiem szkolnym; jeśli nie odebrali odpowiedniej edukacji, nie mogli się ożenić.

Wprowadzanie reform było o tyle łatwiejsze, że Piotr I przeniósł stolicę z Moskwy nad Bałtyk, do Petersburga, gdzie mógł budować miasto od podstaw, „po europejsku”. Jego politykę przybliżania Rosji do Zachodu kontynuowała caryca Katarzyna II, z pochodzenia Niemka (panowała w latach 1762–1796).

Austria

Absolutyzm oświeceniowy panował też w Austrii. Kraj ten dysponował rozbudowaną biurokracją i służbami policyjnymi. Podobnie jak w Prusach i Rosji monarcha miał niemal pełnię władzy (rolę doradczą odgrywała Rada Państwa).

Cesarzowa Maria Teresa wprowadziła reformy, których zabrakło w Rzeczypospolitej. Scentralizowała m.in. administrację państwową – w 1749 r. wspólne urzędy dla Austrii i Czech zostały zastąpione przez odrębne kancelarie. Władczyni powołała też ministerstwa odpowiadające za politykę zagraniczną, wewnętrzną, skarbową i wojskową. W 1760 r. powstała Rada Państwa, która pełniła funkcję ciała doradczego przy dworze. Przewodniczył jej kanclerz, ale to Maria Teresa dbała o dobór doradców – lojalnych i wysoko wykwalifikowanych. Dzięki scentralizowanym rządom wprowadzanie reform było łatwiejsze, stąd stosunkowo sprawne zniesienie poddaństwapoddaństwo osobistepoddaństwa chłopów czy ustanowienie obowiązku szkolnego. Austria pozostawała katolicka, jednak Kościół w znaczącym stopniu też podporządkowano państwu.

RHkpXl78Pc8iN

Ilustracja przedstawia dwugłowego czarnego orła w czerwono‑złotej koronie. Na jego klatce piersiowej znajduje się ogromny herb składający się z licznych mniejszych kolorowych herbów. Nad nim znajdują się dwie złote korony.

Słownik

Słowa kluczowe

absolutyzm oświecony, czasy saskie, Familia, liberum veto, Prusy, reformy państwa, Rzeczpospolita w XVIII w., wolna elekcja, Wettynowie, upadek Rzeczypospolitej, kultura oświecenia w Rzeczypospolitej

Bibliografia

Wiek XVI–XVIII, Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1999.