Przeczytaj
Nowoczesne ideologie polityczne
Konserwatyzm
Konserwatystów cechowała przede wszystkim niechęć do zmian. U jej podstaw leżał pogląd na naturę człowieka, którego złe skłonności muszą być hamowane przez religię i wychowanie. Dlatego konserwatyści opowiadali się za systemem, chroniącym tradycyjne formy władzy, Kościół i wpływy elit, negowali natomiast potrzebę wprowadzania powszechnego prawa wyborczego i zasady politycznej równości obywateli.
Już z perspektywy czasów restauracji Burbonów Sabaudczyk Joseph de Maistre nadzieję na ocalenie starego porządku pokładał w absolutnej władzy królewskiej, zdolnej zdecydowanie, a w razie potrzeby brutalnie, rozprawić się z oponentami. Również Szwajcar Karol Ludwik von Haller był zwolennikiem władzy absolutnej, choć jego zdaniem, zamiast straszyć egzekucjami, państwo powinno przypominać rodzinę, na czele której stoi surowy, lecz sprawiedliwy ojciec‑władca. Z kolei w Wielkiej Brytanii, którą w XVIII w. ominęły rewolucyjne wstrząsy, konserwatyzmkonserwatyzm przybrał postać nieco bardziej umiarkowaną, niemniej jego główny przedstawiciel, Edmund Burke, mimo że nie odrzucał zmian, porównując społeczeństwo do żywego organizmu, ostrzegał jednak przed drastycznymi operacjami odcinania się od tradycji i radził „zmieniać po to, żeby zachować”.
Liberalizm i utylitaryzm
Stosunek do zbrodni rewolucyjnych nie różnił konserwatystów od XIX‑wiecznych liberałówliberałów, ale ci ostatni byli o wiele przychylniej nastawieni do dorobku myśli oświeceniowej. Rzadziej przy tym czerpali oni z Locke’owskiej koncepcji umowy społecznejkoncepcji umowy społecznej, inspirując się raczej doktryną ekonomiczną Adama Smitha. W Anglii Jeremy Bentham głosił teorię utylitaryzmuutylitaryzmu, zgodnie z którą społeczeństwo jest zbiorem jednostek, a ich dążenie do indywidualnego szczęścia jest społecznie użyteczne, gdyż tym samym przyczynia się do pomnożenia pomyślności ogółu. Zdaniem Benthama, prawo winno stać na straży bezpieczeństwa i pilnować, by dążenia jednych członków społeczeństwa nie godziły w innych, wszelkie natomiast ingerencje władzy wykraczające poza tak minimalistycznie nakreślone zadania są szkodliwe. Choć angielscy liberałowie potępiali nierówności społeczne, zarazem jednak obawiali się pełnej demokratyzacji, sądząc, że dopuszczenie do głosowania wszystkich, w tym niemających żadnego wykształcenia, może spowodować przewrót podobny do rewolucji francuskiej. James Mill twierdził, że warunkiem przyznania ogółowi praw wyborczych jest upowszechnienie oświaty, to zaś jako zgodne z interesem publicznym winno być obowiązkiem państwa. W ten sposób dopuszczał on istnienie dobra wspólnego, będącego czymś więcej niż tylko efektem aktywności jednostek, a obowiązek działania na jego rzecz składał na barki władz publicznych.
Znacznie mniej indywidualistycznie nastawieni byli przedstawiciele myśli liberalnej na kontynencie, wśród których największą sławę w pierwszej połowie XIX w. zdobyli Francuzi: antynapoleoński opozycjonista i emigrant Beniamin Constant oraz młodszy o pokolenie Alexis de Tocqueville, autor traktatu O demokracji w Ameryce. Ale też ich zapatrywania na ideę powszechnych praw wyborczych dalekie były od poglądów demokratów, które w pierwszej połowie XIX w. uchodziły za zbyt radykalne. Pod tym względem sytuacja zmieniła się dopiero w wyniku stopniowej demokratyzacji, zapoczątkowanej przez Wielką Brytanię, oraz poprawy oświaty w krajach Zachodu.
Liberalizm gospodarczy zaś dążył do pełnej wolności. Zakładał, że gospodarka sama kieruje się ku równowadze i sama się reguluje, bez potrzeby ingerencji z zewnątrz, np. ingerencji państwa. Rozwojowi gospodarczemu, wg liberałów ekonomicznych, sprzyja wolność jednostki, wolność działalności gospodarczej i handlowej. Za najbardziej znanych teoretyków doktryny liberalizmu gospodarczego uznaje się Adama Smitha, J.S. Milla i Miltona Friedmana.
Słownik
(od łac. conservare – zachowywać) – postawa charakteryzująca się przywiązaniem do istniejącego porządku, tradycyjnych wartości, obyczajów, praw czy ustroju politycznego oraz niechętnym stosunkiem do gwałtownych zmian i nowości; jako filozofia, która narodziła się na przełomie XVIII i XIX w., konserwatyzm był skierowany przeciw myśli oświeceniowej, jako ideologia polityczna występował przeciw rewolucji i opowiadał się za ancien régime’em.
(od łac. liber – wolny) – postawa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, charakteryzująca się umiłowaniem wolności; jako nurt polityczny liberalizm podkreślał takie elementy życia publicznego, jak wartości demokratyczne, wolności i prawa obywatelskie czy własność prywatną i wolny rynek.
łączy różne teorie, których tematem są porozumienia dotyczące tworzenia narodów i utrzymujące porządek społeczny; zakłada, że legalna władza państwowa musi mieć zgodę społeczeństwa; umowa społeczna stanowi m.in., kto ma prawa polityczne
(od łac. utilitas – korzyść, użyteczność) – kierunek filozoficzny, zgodnie z którym najwyższym dobrem jest pożytek (jednostki lub też społeczeństwa), a celem wszystkich działań, także politycznych, powinno być osiągnięcie szczęścia przez jak największą grupę ludzi.
Słowa kluczowe
utylitaryzm, konserwatyzm, liberalizm, ideologia, kongres wiedeński
Bibliografia
J. Baszkiewicz, Władza, Wrocław 1999.
J. Buchan, Adam Smith. Życie i idee, Warszawa 2008.
W. Kwaśnicki, Historia myśli liberalnej. Wolność, własność, odpowiedzialność. Warszawa 2000.
E. Rostworowski, Wiek XVIII, Warszawa 2000.
R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Lublin 1984.