Przeczytaj

O autorce

R1aO8wujcRum71

Fotografia przedstawiająca kobietę w średnim wieku w ujęciu od piersi w górę. Kobieta spogląda na ziemię Jest ubrana w futro, na głowie ma beret z siatkową woalką. — Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Maria Pawlikowska‑Jasnorzewska, poetka i dramatopisarka, urodziła się w Krakowie w 1891 r. w malarskiej rodzinie Kossaków. Malarstwem zajmował się jej dziadek, ojciec oraz starszy brat. Młodsza siostra, Magdalena, była pisarką znaną pod pseudonimem literackim Samozwaniec. Poetka odebrała staranne domowe wykształcenie, przede wszystkim z zakresu nauk humanistycznych. Przez krótki czas była też wolną słuchaczką Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W roku 1922 ukazał się jej debiutancki tomik Niebieskie migdały, a dwa lata później ilustrowany przez autorkę zbiór Różowa magia. Poezje. Do września 1939 roku opublikowała kolejne tomiki wierszy: Pocałunki, Dansing, Wachlarz, Cisza leśna, następnie Paryż, Profil białej damy, Surowy jedwab, Śpiąca załoga, Balet powojów, Krystalizacje, a w roku 1939 zbiór Szkicownik poetycki. W pierwszych tomikach poezji Pawlikowskiej‑Jasnorzewskiej można dostrzec zachwyt nad życiem i postawę optymistyczną, a także poetykę codzienności. Poetka przyjaźniła się w tym czasie z twórcami należącymi do ugrupowania Skamander i pozostawała pod ich wpływem.

R14XEFSHuQjlp1

Fotografia przedstawiająca kobietę w średnim wieku w ujęciu od piersi w górę. Kobieta podpiera głowę na prawej dłoni, Jej twarz jest szczupła, nos wydatny, oczy duże. Kobieta ma na głowie zawiązaną chustę, ubrana jest w jasną bluzkę. — Benedykt Jerzy Dorys, portret Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, 1955
Źródło: Polona.pl, licencja: CC 0 1.0.

Dominującym tematem jej utworów była miłość, z czasem jednak pojawiła się w nich również gorzka refleksja nad śmiercią, przemijaniem i okrucieństwem natury (Śpiąca załoga, 1933; Krystalizacje, 1937). Uwidoczniły się także wpływy kultury indyjskiej oraz zmiany w poetyce. W tym okresie zmierzała ku prostocie oraz oszczędności środków wyrazu. Zaczęła posługiwać się przede wszystkim miniaturą poetyckąminiatura poetyckaminiaturą poetycką, a w Szkicowniku poetyckim zrezygnowała z wersyfikacji, tworząc fragmenty pisane prozą. W ostatnim okresie twórczości w jej wierszach pojawiły się refleksje na temat okrucieństwa wojny. Utwory te zostały zamieszczone w tomikach Róża i lasy płonące z roku 1940 oraz Gołąb ofiarny (1941).

Maria Pawlikowska‑Jasnorzewska zmarła w Manchesterze 9 lipca 1945 roku.

Jan Parandowski Nike (Wiktoria)
Bogini zwycięstwa jest późniejszym tworem poetyckiej wyobraźni Greków. Homer jeszcze jej nie zna, dopiero Hezjod podaje jej rodowód. Odtąd Nike, córka tytana Pallasa i bogini podziemnej rzeki Styks, wchodzi do mitologii greckiej. Czarnowłosa dziewica ma wielkie skrzydła u ramion. Towarzyszy bitwom i zawodom szermierzy, spełnia ofiary po odniesionym zwycięstwie, leci nad ziemią z wieścią o szczęśliwie zakończonej wojnie, trąbą głosząc triumf bohaterów. Szczególnie umiłował ją Aleksander Wielki, który stawiał ołtarze Nike na wszystkich etapach swego zwycięskiego pochodu. Wszyscy późniejsi królowie uświetniali swoje pomniki tą cudowną skrzydlatą postacią. Jeden z takich posągów greckiej Nike sprowadzono do Rzymu i pod łacińskim imieniem Wiktorii cesarz August umieścił go w senacie. Bogini stała na kuli wyobrażającej glob ziemski, w wyciągniętej prawicy trzymała wieniec, w lewej zaś dłoni gałąź palmową. Przed rozpoczęciem obrad senatorowie zbierali się dookoła posągu i na ołtarzu składali ofiarę z kadzideł i wina. „Dziewicza stróżka cesarstwa” była w oczach Rzymian uosobieniem nieodpartej potęgi i przeznaczeń Rzymu, zwłaszcza odkąd posąg cudem ocalał, nietknięty płomieniem podczas pożaru za Nerona. Dopiero cesarze chrześcijańscy kazali go usunąć z senatu, ku wielkiej zgryzocie wiernych tradycji Rzymian, którzy widzieli w tym niechybny koniec Romy.
1 Źródło: Jan Parandowski, Nike (Wiktoria), [w:] tegoż, Mitologia, Poznań 1989, s. 119.

Głos nowoczesnej kobiety w poezji

Jerzy Kwiatkowski Literatura Dwudziestolecia
[Maria Pawlikowska‑Jasnorzewska] wprowadzała do poezji codzienny konkret, kolokwialny język, nowy typ autokreacji poetyckiej, inaczej mówiąc: nową koncepcję bohaterki lirycznejbohater lirycznybohaterki lirycznej. Bohaterką tą była nowoczesna kobieta, jawnie i w sposób naturalny, pozbawiony patosu i afektacji, pełen natomiast niezrównanego wdzięku i pewnej kokieterii, manifestująca swoją miłość. Powiedzieć można, że Pawlikowska reprezentowała w poetyce skamandryckiej najdalej posunięty realizm psychologiczny: w jej wierszach „słychać” niejednokrotnie głos młodej kobiety; autentyczność jej odezwań się i zachowań jest uderzająca. Cóż za różnica wobec wysokiego i wzniosłego stylu, którym opowiadano o przeżyciach miłosnych w kobiecej poezji młodopolskiej.
2 Źródło: Jerzy Kwiatkowski, Literatura Dwudziestolecia, Warszawa 1990, s. 60.

Pocałunki

Jerzy Kwiatkowski Literatura Dwudziestolecia
R1LynhxDASbvj1
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, fot. z lat. 20. XX wieku
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Bohaterka poezji Pawlikowskiej żyje w świecie zwykłych realiów, tak jednak przedstawionych, że współtworzą one – na równych prawach z motywami egzotycznymi […] jeden z bardziej uroczych światów wyobraźni, jakie znaleźć można w literaturze tego okresu. Przeżycia jej, sytuacje, w jakich się znajduje, są nam bowiem ukazywane przez pióro poetyckiego wirtuoza […].
[…] Pocałunki [1926] są zbiorem wierszy, w których dominuje motyw „niekochanej”. Z tworzywa tego, niezwykle dla poetki ryzykownego, Pawlikowska wywiodła poezję znakomitą. Tom ten, składający się niemal wyłącznie z wierszy 4‑wersowych, stanowi najbardziej wyrazisty przykład zarówno sławnej „miniaturowości” tej poezji […], jak – świetności niespodziewanych, zaskakujących point, w których Pawlikowska była mistrzynią.
3 Źródło: Jerzy Kwiatkowski, Literatura Dwudziestolecia, Warszawa 1990, s. 61–62.

Miniatura poetycka

Piotr Michałowski Miniatura poetycka
RQX6YVRwUwGx21
Wojciech Kossak, Portret córki, 1934
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Do najistotniejszych zjawisk we współczesnej poezji należy mała forma. Tendencja do tworzenia miniatur uwidocznia się nawet na niekontrastowym tle epoki, w której dzieła krótkie stały się praktyką powszechną. Świadomość rosnącego znaczenia wiersza szczególnie zwięzłego ujawniają liczne wypowiedzi samych poetów i literaturoznawców, ale problem pozostaje zaniedbany od strony teoretycznej i nie doczekał się pełniejszego opisu. W ujęciach cząstkowych miniatura bywa utożsamiana z epigramatemepigramatepigramatem lub z częścią systemu tradycyjnych gatunków. Niewątpliwie miniaturą jest fraszka i formy humorystyczne rzadsze na gruncie polskim: limeryklimeryklimeryk, clerihewclerihewclerihew czy też zarzucony dawno meandermeandermeander, ale także przejęte z literatury japońskiej i rozpowszechnione głównie na Zachodzie haikuhaikuhaiku, które wyraźniej zdobywa sobie miejsce w poezji polskiej, począwszy od lat siedemdziesiątych. Ponadto na uwagę zasługują: aforyzmaforyzmaforyzm jako gatunek graniczny prozy i poezji oraz jego wariant liryczny – zdanie poetyckie, pojawiające się m.in. w twórczości Czesława Miłosza i Jacka Łukasiewicza. Systematyka genologicznagenologicznygenologiczna jednak nie wyczerpuje zjawiska miniatury […]. Wprawdzie w konstrukcji utworów występują nieraz bardzo czytelne wpływy poetyki aforyzmu lub haiku, ale nie towarzyszą im ustabilizowane modele sytuacji komunikacyjnej, jakie gatunki te wyznaczają. Są to zaledwie klisze dobierane do potrzeb indywidualnej ekspresji. Żadna forma nie jest podporządkowana określonej funkcji i odwrotnie: żadnemu celowi wypowiedzi nie służy wyłącznie jedna forma. […]
Miniatura poetycka to utwór obejmujący jedno, dwa lub najwyżej trzy […] „zdania” – ściśle ze sobą powiązane i zestawione w sposób konieczny dla wyrazistego sensu całości. Cząstki te mogą być rozbudowane i złożone z mniejszych elementów, nie są więc niepodzielne semantyczniesemantycznysemantycznie, ale główny „dialog” – relacja znaczeń – zachodzi dopiero na ich poziomie.
4 Źródło: Piotr Michałowski, Miniatura poetycka, „Pamiętnik Literacki” 1994, nr LXXXV, s. 116–117.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Nike
Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki
o miłości nieuciszona!
Choć zabita, lecz biegniesz z zapałem jednakim
wyciągając odcięte ramiona...
nike Źródło: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Nike, [w:] tejże, Poezje, Białystok 2017, s. 126.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Miłość
Nie widziałam cię już od miesiąca.
I nic. Jestem może bledsza,
Trochę śpiąca, trochę bardziej milcząca,
Lecz widać można żyć bez powietrza.
milosc Źródło: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Miłość, [w:] tejże, Poezje, Białystok 2017, s. 90.

Słownik

aforyzm

(łac. aphorismus, gr. aphorismós) – sentencja; zwięzła, zazwyczaj jednozdaniowa wypowiedź, w błyskotliwy sposób wyrażająca prawdę filozoficzną

apostrofa

(gr. apostrophḗ - odwrócenie, zwrot) składniowa figura retoryczna, charakteryzująca się bezpośrednim zwrotem do osoby, bóstwa, idei, wydarzenia, pojęcia lub przedmiotu

bohater liryczny

postać przedstawiona w utworze lirycznym; w liryce pośredniej występuje jako „on”, o którym się opowiada, w liryce inwokacyjnej występuje jako „ty”, do którego adresowany jest monolog; zasadniczo różni się od podmiotu lirycznego

clerihew

humorystyczny czterowiersz o tematyce biograficznej, charakteryzujący się świadomą niezdarnością rytmu oraz niewyrafinowaną pointą; twórcą formy był angielski pisarz Edmund Clerihew Bentley (1875–1956)

ekfraza

(gr.) – tekst literacki lub jego fragment odnoszący się do dzieła sztuki; początkowo była tylko figurą retoryczną; później zaczęła funkcjonować jako gatunek literacki

epigramat

(gr. epigramma – napis, inskrypcja) w starożytności wierszowany napis na pomnikach, grobowcach; obecnie krótki utwór liryczny o żartobliwej treści i zaskakującej puencie

genologiczny

(gr. génos – pochodzenie, gatunek; logia – zbiór < lógos – myśl) – dziedzina poetyki zajmująca się badaniem rodzajów i gatunków literackich

haiku

(jap. haiku, hokku, haikai – żart) – gatunek poezji japońskiej w formie trzywersowych strof o treści komicznej

limeryk

(ang. limerick) – miniatura liryczna o określonej budowie pięciu wersów i układzie rymów aabba; w pierwszym wersie utworu wprowadzony zostaje bohater i miejsce akcji, drugim następuje zawiązanie akcji, trzecim i czwartym – kulminacja akcji, w ostatnim – zaskakujące rozwiązanie; nazwa pochodzi od nazwy miasta w Irlandii – Limerick

meander

wierszowany gatunek w formie fraszki lub epigramatu; składa się z kilku strof o ustalonych rymach abbaab

miniatura poetycka

maksymalnie zwięzły utwór poetycki

semantyczny

(gr. sēmantikós – ważny) – związany z semantyką, czyli działem językoznawstwa zajmującym się znaczeniem w języku

Wprowadzenie

Galeria zdjęć interaktywnych

O autorce

Głos nowoczesnej kobiety w poezji

Pocałunki

Miniatura poetycka

Słownik