Materializm dialektyczny
Przekonaniem przejętym z idealizmu (głównie G. W. F. Hegla) jest teza o istnieniu obiektywnych praw rozwoju cywilizacji ludzkiej i przekonanie, że rzeczywistość nie rozwija się liniowo, lecz dialektycznie według schematu (teza-antyteza-synteza). Dziedzictwem materializmu jest uznanie materialnego charakteru świata i świadomości jako jego skutku. Idealizm zaś pokazuje, że myśl staje się realnie działającym wytworem indywidualnego podmiotu. Każda teza wytwarza swoje zaprzeczenie, czyli antytezę, a ta z kolei swoje zaprzeczenie – syntezę, która jest powrotem do tezy, ale już wzbogaconej, na wyższym poziomie. W filozofii marksistowskiej nawet ogólna teoria ewolucji przyrody sformułowana jest w kategoriach dialektyki Hegla. Podstawą materializmu dialektycznego jest przyjęcie, że cała realna rzeczywistość jest materialna i nie ma żadnego obiektywnie istniejącego bytu, którego nie dałoby się sprowadzić do jego materialnej podstawy. Materia w tym systemie nie jest jednak rozumiana tak jak w fizyce czy w materializmie mechanistycznym. Materię stanowi cała zawartość Wszechświata, razem ze wszystkimi relacjami i oddziaływaniami, jakie występują między jego obiektami. Materia posiada kilka niezbywalnych cech:
– jest niezniszczalna – wszelkie przemiany zachodzące w świecie polegają na przemianach jednych form materii w drugie a na skutek tych przemian sama materia nie ulega ani powstawaniu, ani znikaniu;
– jest wieczna – istniała zawsze i zawsze będzie istnieć. Marks stwierdził, że – mimo iż nie można podać konkretnego dowodu tych założeń – są one jedynymi możliwymi do pomyślenia założeniami, które jego zdaniem nie prowadzą do sprzeczności w rozumowaniu o wszechświecie.

Ekonomia polityczna
Człowiek sam wytwarza swoją egzystencję przy pomocy pracy, która ma społeczny charakter. Tych, którzy są zmuszeni sprzedawać własną siłę roboczą, by przeżyć, Marks nazwał proletariuszami, a tych, którzy kupują siłę roboczą – kapitalistami lub burżuazją. Stawia pytanie skąd się bierze zysk kapitalisty? Dochodzi do wniosku, że zysk musi być częścią jego kapitału zmiennego (płacy robotnika). Kapitalista nie płaci robotnikom wszystkiego, co im się należy, lecz część z tego zatrzymuje, w postaci tzw. „wartości dodatkowej”. Praca ludzka wytwarza więcej niż warta jest na rynku siła robocza. „Wartość dodatkowa” to wysiłek robotnika, a istota kapitalizmu polega na przywłaszczeniu przez kapitalistę wytworzonej w procesie pracy „wartości dodatkowej”. Robotnik został zmuszony, by na rynku towarowym sprzedać swoją siłę roboczą; część siebie, a w zamian odzyskuje tylko niewielką cząstkę jej wartości w postaci płacy. To sprawia, że praca, dzięki której człowiek „siebie stworzył” stała się dla niego czymś obcym, wręcz wrogim (zjawisko alienacji, łac. alienus - obcy). Praca przestała być czynnością afirmującą człowieka, stała się formą wrogą jego istnieniu.

Materializm historyczny
Materializm historyczny to zastosowanie tez materializmu dialektycznego do analizy rzeczywistości społeczno-politycznej. Po pierwsze, jak pisze Karol Marks w „Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej”, światopogląd materialistyczny zakłada, że nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz ich byt określa świadomość. Nawet świadomość jednostki jest wytworem życia gospodarczego. Po drugie rzeczywistość społeczna ulega ciągłym dialektycznym zmianom, których podłożem jest sfera materialna, stosunki ekonomiczne (tzw. baza). Całokształt stosunków społeczno-politycznych zależny od bazy nazywamy nadbudową.
Omówienie tego czym jest baza i nadbudowa, jest kluczowe dla zrozumienia logiki marksizmu. Ideologia komunistyczna rozróżnia cztery płaszczyzny w strukturze społeczeństwa: siły wytwórcze, stosunki produkcji, nadbudowę prawną i polityczną i wreszcie formy świadomości społecznej.

• Siły wytwórcze to narzędzia produkcji (np.: młotek, taśma produkcyjna) za pomocą których wytwarza się dobra, oraz umiejętności ludzkie.
• Stosunki produkcji to stosunki w jakie ludzie wchodzą w procesie produkcji. W węższym rozumieniu są to stosunki własnościowe. Są one niezależne od ludzkiej woli. Stosunki produkcji muszą odpowiadać szczeblowi rozwoju sił wytwórczych. Jeżeli nie odpowiadają rodzą się napięcia i sprzeczności. Tak rozumiane stosunki produkcji nazywamy właśnie bazą. Siły wytwórcze i stosunki produkcji razem tworzą sposób produkcji.
• Nadbudowa prawna i polityczna to prawne i polityczne stosunki między ludźmi które „wznoszą się” na bazie, np.: stosunki prawne mają być przynajmniej po części „prawnym wyrazem” stosunków produkcji.
• Nadbudowa - Społecznymi formami świadomości są formy ideologiczne obecne w świadomości społeczeństwa, takie jak forma polityczna i prawna, ideologia, filozofia, nauka, sztuka, moralność, religia. Formy świadomości społecznej to również część nadbudowy, „wznoszącej się” na bazie. W tych formach ludzie uświadamiają sobie procesy społeczne. Sposób produkcji życia materialnego, którego podstawą są siły wytwórcze warunkuje polityczne, społeczne i „duchowe” status quo.