Przeczytaj
Biogram
Mikołaj Gogol (1809–1852) – prozaik, poeta, dramaturg i publicysta rosyjski. W roku 1828 zamieszkał w Petersburgu, podjął pracę jako urzędnik, próbował też sił jako aktor. Pierwszy zbiór jego opowiadań (Wieczory na chutorze niedaleko Dikańki) ukazał się w 1831 r. Pod wpływem podróży i spotkań z kulturą Europy Gogol ewoluował jako twórca ku opisom codzienności, czerpiąc z estetyki literackiej groteski. W latach 1836–1841 przebywał m.in. w Paryżu oraz w Rzymie, pisząc powieść Martwe dusze, którą opublikował w 1842 r. Planował dalsze części tej rosyjskiej epopei inspirowanej rozmachem Boskiej komedii Dantego, jednak do druku podał tylko część pierwszą – opis społecznego piekła carskiej Rosji. Martwe dusze wywołały zarówno znaczny rezonans krytyczny – oskarżano autora nawet o zdradę narodową, jak i pozytywny oddźwięk ze strony krytyków literackich negatywnie nastawionych do Rosji pod berłem Mikołaja I.
Obraz carskiej Rosji w Martwych duszach
Rosja pod rządami cara Mikołaja I to kraj smutny, biedny, zaniedbany i niewolniczy. Niewolnikami są prości ludzie, chłopi pańszczyźniani. Gogol stworzył przejmującą historię, której najważniejszym zadaniem jest obnażenie mechanizmów zniewolenia i bezduszności w XIX‑wiecznym państwie feudalnym.
Główny bohater Cziczikow został ukazany przez pisarza w podróży. Przemieszcza się i skupuje dusze zmarłych chłopów (fikcyjnych poddanych), aby ich przesiedlić (także fikcyjnie) do własnego majątku. Pańszczyźniane dusze to dla Cziczikowa towar, o który zabiega – tak Gogol odsłania mechanizm poddaństwa i niecne zachowania urzędników państwowych.
Panorama ziemiańskiej Rosji to w Martwych duszach diagnoza sfery urzędników państwowych, praktykujących skorumpowane zasady sprawowania władzy, ale i groteskowy obraz prowincjuszy z przerostem ambicji. Gogol krytykuje w swoim utworze niesprawiedliwość społeczną wśród Rosjan. Mieszkaniec prowincji w interpretacji autora Martwych dusz jest arogancki, trywialny, niemoralny, postępuje niezgodnie z prawem. Ten człowiek jest też przebiegły, łasy na pieniądze.
Podróżując z Cziczikowem, można poznać najróżniejsze charaktery ludzkie, zazwyczaj groteskowe, a bywa, że odrażające. Atmosfera gęstnieje niczym w powieści kryminalnej – niektórzy gubią się w domysłach co do roli i rangi Cziczikowa. Pojawiają się wątki demaskatorskie – ich obiektem są postacie głupców, którym mamona przesłania wzrok, a przeświadczenie o randze własnej osoby utrudnia logiczne myślenie. Poza tym, jak często bywa grotesce, autor eksponuje uosobioną pychę, zarozumiałość, cynizm, szelmostwo, ale i porażającą samotność starości czy marginalizację. Chłopi, stanowiący tło zdarzeń i przedmiot manipulacji Cziczikowa, okazują się światem samoistnym, postrzegają ziemian z dużym dystansem.
Demaskacja absurdów carskiej Rosji
Dymkowe pantalony i wąsy na czole, czyli o grotesce w sposobie opisu pozazdarzeniowych elementów narracji w „Martwych duszach” Mikołaja GogolaDzieło, w którym [Mikołaj Gogol] doprowadził do perfekcji posługiwanie się groteską jako środkiem służącym demaskacji absurdów funkcjonowania ówczesnej państwowości rosyjskiej, obnażaniu usterek i śmiesznostek biurokratycznego systemu, a także, co najważniejsze, jako środkiem prowadzącym do odsłonięcia uniwersalnej prawdy o ludzkich charakterach. Barwnie, niezwyczajnie, niemal karykaturalnie portretując środowisko notabli z prowincjonalnej guberni, z całym towarzyszącym mu majdanem łajdactw i dziwactw, ukazuje moralną małość i duchową martwotę ukryte pod płaszczykiem konwenansów i drobnych aktywności. Groteska przenika przez cały ów „poemat”, jak zwykł mawiać o powieści sam autor. Obejmuje zarówno kompozycję utworu – która niejako wskrzesza wyczerpaną już w tamtych czasach formułę powieści łotrzykowskiej, to znów nawiązuje do dantejskiej podróży po piekle, tchnąwszy w nią karnawałowego ducha – fabułę, dobór bohaterów, jak również narrację, która łączy rozmaite style, kontrastuje wzniosłość z dosadnością, czerpie i z Biblii, i z ludowej kultury śmiechu. „Technika kontrastowych zestawień jest bowiem jedną z głównych strategii, jaką posługuje się Gogol w Martwych duszach. Łączenie nieprzystających do siebie stylów, języków i elementów rozmaitych poetyk tworzy groteskową mieszankę, która ma w sobie tyle samo komizmu i drwiny, co powagi i tragizmu”. Groteskowe elementy zawierają się również w opisie pozazdarzeniowych składników świata przedstawionego i są tym, co chyba w najwyższym stopniu stanowi o specyficznym klimacie utworu. Jest to bowiem pierwszy, podstawowy poziom, na którym czytelnik styka się z charakterystycznym dla powieści „wykrzywieniem” świata i z którym podczas dalszej lektury nieustannie obcuje. Zanim jeszcze rozpozna groteskę na poziomie kompozycji, przebiegu fabuły i działań bohaterów, napotka jej zapowiedź w opisie.
Źródło: Katarzyna Mazur-Lejman, Dymkowe pantalony i wąsy na czole, czyli o grotesce w sposobie opisu pozazdarzeniowych elementów narracji w „Martwych duszach” Mikołaja Gogola, [w:] Tekstualia, t. 2 (29), 2012.
Narracja
Dymkowe pantalony i wąsy na czole, czyli o grotesce w sposobie opisu pozazdarzeniowych elementów narracji w „Martwych duszach” Mikołaja GogolaGogol specyficznie buduje narrację Martwych dusz. Sprawia wrażenie, że nad całością czuwa narrator niebędący elementem świata przedstawionego, posiadający typową wszechwiedzę o bohaterach i świecie, w którym żyją, sam zaś niemający z nim nic wspólnego. Jednakże szybko okazuje się, że jest to narrator chimeryczny, który ze swej wszechwiedzy korzysta wybiórczo, w zależności od własnego nastroju bądź domniemanych oczekiwań odbiorcy. Nieoczekiwanie zdarza mu się o pewnych, zdawałoby się istotnych, sprawach nie wiedzieć, a jednocześnie posiada on wiedzę o nieistotnych drobiazgach (...).
Źródło: Katarzyna Mazur-Lejman, Dymkowe pantalony i wąsy na czole, czyli o grotesce w sposobie opisu pozazdarzeniowych elementów narracji w „Martwych duszach” Mikołaja Gogola, [w:] Tekstualia, t. 2 (29, 2012.
Z punktu widzenia narratologiinarratologii Martwe dusze to dzieło niebanalne. Gogol czerpał – zafascynowany ukraińskim folklorem – z tradycji ludowej opowieści, skazuskazu, w którym narrator i jego słowa są ważniejsze niż fabuła. Klasycznemu narratorowi wszechwiedzącemu towarzyszy w Martwych duszach nowoczesna metanarracjametanarracja – co jakiś czas pojawia się wzmianka o autorskich konceptach narratora, komentarz na temat fenomenu samego dzieła literackiego.
Słownik
(ros. skazywat – opowiadać) – w folklorze rosyjskim pierwszoosobowa forma opowiadania ustnego o wydarzeniach, których narrator nie był świadkiem. Skaz charakteryzują m.in. zwroty do słuchacza oraz powtórzenia; w literaturze sposób narracji, imitujący taką technikę oralną
(łac. narratio – opowiadanie) – przedrostek meta- oznacza zazwyczaj ponad, poza lub o czymś w innym kontekście, w tym przypadku chodzi o refleksje na temat uprawianej w dziele narracji
(łac. narratio – opowiadanie + logos – słowo) – nurt badający fabułę dzieł literackich, filmowych i innych opowieści, czerpiący z przekonania o generowaniu wątków fabularnych przez tzw. strukturę formalną dzieła; zgodnie z teorią narratologii to gatunek i jego komponenty formalne (postaci, wydarzenia, charakterystyczne motywy i wątki itp.) przesądzają o przebiegu opowiadania, stanowiąc swoistą gramatykę fabuły