Przeczytaj
Epifania w poezji
Termin epifaniaepifania ma kluczowe znaczenie dla XX‑wiecznej poezji metafizycznej. Wśród polskich powojennych autorów można wskazać zaledwie kilku poetów, którzy w swojej twórczości mówią o stałej obecności Boga w świecie i życiu człowieka. Jednym z nich jest ksiądz Jan Twardowski, którego wiersze są nieustanną pochwałą stworzenia i często przyjmują charakter modlitwy.
Duży wpływ na zmianę sposobu widzenia i opisywania Boga w poezji współczesnej miało oddziaływanie XIX‑wiecznej filozofii - szczególnie myśli Fryderyka Nietzschego, którego idea śmierci Boga wpłynęła na kulturę całego ubiegłego wieku. Zdanie „Bóg umarł” („Gott ist tot”), które po raz pierwszy pojawia się w Wiedzy radosnej, oznacza, że człowiek stracił wiarę w istnienie kosmicznego, racjonalnego porządku. Wpływ filozofii Nietzschego, a szczególnie sposobu ukazywania Boga i metafizyki, jest też czytelny w poezji Czesława Miłosza i Tadeusza Różewicza.
Bóg Czesława Miłosza
Czesław Miłosz opisuje momenty olśnienia i objawienia, które stają się źródłem jego poezji. Pisze:
Przeciw poezji niezrozumiałejNie ukrywam, że szukam w wierszach objawienia się rzeczywistości, tego, co w greckim nosi nazwę epifaneia. Słowo to oznaczało przede wszystkim zjawienie się, przybycie Bóstwa pomiędzy śmiertelnych, czy też jego rozpoznanie w powszednim, znajomym nam kształcie, np. pod postacią człowieka. Epifania przerywa codzienny upływ czasu i wkracza jako jedna chwila uprzywilejowana, w której następuje intuicyjny uchwyt głębszej, bardziej esencjonalnej rzeczywistości zawartej w rzeczach czy osobach. [...] Może ono oznaczać również samą otwartość zmysłów wobec rzeczywistości.
Źródło: Czesław Miłosz, Przeciw poezji niezrozumiałej, [w:] tegoż, Eseje, wybór i posłowie, s. 312–313.
Epifanii nie należy rozumieć jako przeżycia stricte religijnego, lecz raczej jako przeżycie o charakterze metafizycznym. Doświadczenie Boga jest rodzajem doświadczenia bytu, istoty rzeczywistości, esencjiesencji. Czesława Miłosza można określić jako poetę wierzącego, widzącego świat jako racjonalny i uporządkowany, który często przywołuje w swojej twórczości rzymskokatolicką koncepcję Boga i świata. Tak jest na przykład w wierszu Veni creator:
Veni creatorPrzyjdź, Duchu Święty,
zginając (albo nie zginając) trawy,
ukazując się (albo nie) nad głową językiem płomienia,
kiedy sianokosy albo kiedy na podorywkę wychodzi traktor
w dolinie orzechowych gajów, albo kiedy śniegi
przywalą jodły kalekie w Sierra Nevada.
Jestem człowiek tylko, więc potrzebuję widzialnych znaków,
nużę się prędko budowaniem schodów abstrakcji.
Prosiłem nieraz, wiesz sam, żeby figura w kościele
podniosła dla mnie rękę, raz jeden, jedyny.
Ale rozumiem, że znaki mogą być tylko ludzkie.
Zbudź więc jednego człowieka, gdziekolwiek na ziemi
(nie mnie, bo jednak znam co przyzwoitość)
i pozwól, abym patrząc na niego, podziwiać mógł Ciebie.Źródło: Czesław Miłosz, Veni creator, [w:] tegoż, Wiersze wszystkie, s. 563.
W wierszu czytelna jest zarówno wiara będąca fundamentem Miłoszowskiej poezji, jak i epifaniczny charakter zjawiania się Boga, który ukazuje się (albo nie)
.
Bóg Tadeusza Różewicza
Inaczej kwestie wiary i duchowości postrzega Tadeusz Różewicz. Jak pisze Dariusz Szczukowski:
Granice języka religijnego w twórczości Tadeusza RóżewiczaRóżewiczowskie tezy o śmierci Boga w nierozerwalny sposób łączą się ze śmiercią człowieka podczas holocaustu, który jest obszarem zamknięcia i zamilknięcia wszelkich „głębokich” pojęć religijnych. Nie są one w stanie ujarzmić i unieść radykalnego zła shoah [...].
Podmiot wielu wierszy Różewicza ustanawia się wobec ofiar, a pamięć o nich jest podstawowym wyznacznikiem etycznego horyzontu tej twórczości.
[...] Szczególne podkreślenie inności wobec chrześcijaństwa musi doprowadzić do stworzenia języka negacji, języka niewiary, ale dla Różewicza paradoksalnie jest on tym mocniejszy, im silniej zakorzeniony w dyskursie chrześcijańskim.
Źródło: Dariusz Szczukowski, Granice języka religijnego w twórczości Tadeusza Różewicza, [w:] Język - Szkoła - Religia 2, 2007 , s. 363–364.
Badacz stwierdza, że poeta łączy ze sobą problem odejścia od Boga (jego śmierci) z wydarzeniami historycznymi, przemianami w społeczeństwie. Co istotne, stosuje chrześcijański model odniesienia, język, poetykę – by wyrazić swoją niewiarę bądź zanegować duchowość.
W wierszu ***rzeczywistość Różewicz pisze:
***rzeczywistośćrzeczywistość
którą oglądałem
przez brudną szybę
w poczekalniujrzałem
twarzą w twarzsłaby
odwróciłem się
od mojej słabościna piaskach
moich słów
ktoś nakreślił znak ryby
i odszedłŹródło: Tadeusz Różewicz, ***rzeczywistość, [w:] tegoż, Wybór poezji, s. 433.
Doświadczenie metafizyczne zostało ukazane w utworze przez pryzmat nawiązań do Ewangelii - to Jezus kreślił znaki na piasku, ryba jest symbolem chrześcijaństwa. „Ktoś” jednak odchodzi, podmiot liryczny jest słaby, ale mimo to przywołuje formułę ze Starego Testamentu: ujrzałem twarzą w twarz
.
Dialog poetów
Tadeusz Różewicz i Czesław Miłosz toczyli między sobą dialog, dedykując sobie wiersze bądź wprost nawiązując do swoich utworów. W dorobku Miłosza znajduje się nawet wiersz zatytułowany Różewicz. Ta poetycka rozmowa dotyczyła także refleksji o Bogu, naturze i człowieku.
TRWiara, według TR, ma być na swoim miejscu. Ma zajmować właściwe, wysokie miejsce. Może nie być wiary, ale jest miejsce po niej i wiadomo, jakie to miejsce. Nic jest w tym rozumieniu prostym miejscem dla postulowanego ładu, który można nazwać za Norwidem dwoma słowami: poezja i dobroć. Ale czyż “śmierć Boga” nie oznacza też śmierci dobroci i poezji? Z tym stwierdzeniem TR się nie zgodzi. [...]
Istnieją pokrewieństwa pomiędzy aktem poetyckim a aktem wiary. Jeden i drugi angażuje (czy przynajmniej może albo powinien angażować) całość człowieka. Akt poetycki tę całość potwierdza [...].
Wiara jest dana i akt poetycki jest dany. Pochodzi jakby z zewnątrz albo też z wnętrza, z tajemniczego centrum człowieka. Konkretnego człowieka - dlatego jest zawsze indywidualny.
Wiara bywa pełna wątpliwości, wtedy też jest wiarą - wątpiącego.
Źródło: Jacek Łukasiewicz, TR, s. 275–277.
Jan Błoński opisywał motyw epifanii jako jeden z kluczowych w poezji Miłosza.
Epifanie MiłoszaW poezji Miłosza wraca od dawna - ale wyraźniej od lat wojny, natrętnie zaś w ostatnich dekadach - motyw (temat, obraz) nagłego objawienia, olśniewającej epifanii, którą poprzedza często wysiłek poety (np. bieg do celu). [...]
Poeta mówi o czymś dla siebie elementarnym. Elementarnym dla niego jako poety właśnie. Momenty olśnienia, objawienia warunkują powstanie wiersza, każą przez dziesiątki lat „szukać słów”. Stanowią też coś, co powinno zostać powtórzone, odtworzone. Miłosz chce, aby odnowiły się podobne doznania, powiada wyraźnie, że na tym oczekiwaniu strawił życie. Stara się dalej „sięgnąć (...) granicy” i dążyć będzie „na jawie i we śnie” do przeżycia, które określa jako „to”. Takie chwile stanowią zatem bodziec i cel twórczości. Co je cechuje? Przede wszystkim przysługuje im przekonanie o prawdziwości; poecie odsłania się „rzeczywiste”, objawia „niewiadome”, osiąga on - w widzeniu świata - „ostrość i przezroczystość”. Ta prawda objawia się przez związek rzeczy i dzięki niemu.
Źródło: Jan Błoński, Epifanie Miłosza, [w:] Teksty, 1981.
Badacz definiuje Miłoszowskie epifanie jako momenty olśnienia, iluminacji, coś bardzo elementarnego dla powstania poetyckiego utworu, a zatem coś, co w pewien sposób poezję kształtuje i warunkuje.
Słownik
(gr.) w religioznawstwie nagłe ukazanie się (i zniknięcie) bóstwa w realnej postaci lub wizji (w czasie i przestrzeni)
(łac. essentia) natura danej rzeczy, decydująca o tym, że jest ona właśnie tą rzeczą, a nie inną
poezja dotycząca tego, co niepoznawalne, tajemnicze, niedostępne zmysłom i doświadczeniu