Przeczytaj
Okupacja niemiecka w Polsce
Od samego początku wojny hitlerowcy rozpoczęli planową eksterminację polskiej elity intelektualnej. Zlikwidowano szkolnictwo średnie i wyższe. We wrześniu 1939 r. na terenie ziem polskich włączonych do III Rzeszy ruszyła akcja „Inteligencja”, w ramach której Niemcy rozstrzelali ok. 50 tys. nauczycieli, księży, przedstawicieli wolnych zawodów, działaczy społecznych i politycznych oraz emerytowanych wojskowych, kolejnych 50 tys. osób wywieziono do obozów koncentracyjnych. Częścią akcji „Inteligencja” była akcja AB (Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna, którą Niemcy przeprowadzili na terytorium Generalnego Gubernatorstwa między majem a lipcem 1940 r. Zamordowano wtedy ok. 6500 Polaków – w tym ok. 3500 przedstawicieli kadry przywódczej – elit politycznych i intelektualnych, oraz ok. 3000 przestępców. Do masowych egzekucji dochodziło wtedy m.in. w podwarszawskich Palmirach. Oficjalnie celem akcji było uniemożliwienie rozwoju polskiemu ruchowi oporu, rzeczywiście zaś likwidacja elit. Na ziemiach wcielonych do Rzeszy Niemcy zakazali posługiwania się językiem polskim, polskie nazwy miejscowe zastąpiono niemieckimi. Majątek Polaków przekazano osadnikom niemieckim. W Generalnym Gubernatorstwie zachowano niektóre polskie instytucje, np. Polski Czerwony Krzyż (PCK) , niższą administrację i Polską Policję Generalnego Gubernatorstwa (nazywaną „granatową” policją). Ta ostatnia podlegała niemieckiej policji porządkowej, uczestniczyła m.in. w deportacjach i izolowaniu Żydów w gettach. Służba w „granatowej policji” była przymusowa. W październiku 1939 roku Friedrich Wilhelm Krüger, dowódca SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie, wydał rozporządzenie wzywające urzędników i funkcjonariuszy polskiej policji do stawienia się w urzędach niemieckiej policji lub starostwie, tym którzy tego nie zrobili groziły surowe kary, z karą śmierci włącznie. Karane były również samowolne opuszczenie służby oraz utrata broni czy munduru, za co polski policjant mógł trafić do obozu koncentracyjnego. Mimo tego część z funkcjonariuszy działała w konspiracji, m.in. w kontrwywiadzie Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej.
Stałym elementem polityki Niemiec wobec Polaków był terror, który miał zniechęcić do jakiegokolwiek oporu wobec okupanta. Na ulicach miast przeprowadzano łapankiłapanki przypadkowych ludzi i aresztowania osób podejrzanych o udział w konspiracji. Wywożono ich do obozów koncentracyjnychobozów koncentracyjnych lub na przymusowe roboty do Rzeszy. Przymusowi robotnicy z Polski zmuszeni byli nosić na ubraniu literę „P”. Żydów polskich początkowo poddano różnego rodzaju represjom: poniżaniu, biciu, przymusowej, często bezsensownej, pracy. Następnie dokonano ich stygmatyzacji poprzez nakaz noszenia opasek z gwiazdą Dawida. Kolejnym etapem prześladowań były konfiskaty majątków. Zamknięto synagogi, domy modlitwy, rytualne łaźnie (mykwy), żydowskie szkoły (chedery, jesziwy i sztible). Zakazano dokonywania uboju rytualnego, nakazano pracę w soboty (szabat – dzień święty w judaizmie). Następnie uwięziono ich w gettachgettach, w których umierali z głodu i rozprzestrzeniających się chorób. W końcu niemal wszystkich wywieziono do obozów zagłady, gdzie większość z nich zginęła w komorach gazowych.
Sieć obozów koncentracyjnych, którą hitlerowcy zbudowali na ziemiach polskich, podlegała Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy, kierowanemu przez Reinharda Heydricha. Najważniejszym celem działania obozów było zyskanie darmowej siły roboczej oraz zastraszenie społeczeństwa. Nieludzkie warunki, wyniszczająca praca fizyczna, głód, zimno, brak lekarstw i okrucieństwo nadzorców sprawiały, że więźniowie często ginęli w ciągu kilku tygodni. Obozy zagładyObozy zagłady natomiast służyły eksterminacji, przede wszystkim Żydów.
Na terenach okupowanych Niemcy konfiskowali własność Rzeczypospolitej, a także mienie prywatnych właścicieli. Prowadzili rabunkową gospodarkę, zarówno jeśli chodzi o przemysł, jak i rolnictwo. Mimo coraz większych kontyngentów, czyli obowiązkowych bezpłatnych dostaw żywności w ściśle określonych ilościach, kwitł czarny rynek, bez którego mieszkańcy miast głodowaliby.
Segregacja polskiego społeczeństwa
We wrześniu 1940 r. okupanci wprowadzili tzw. volkslistę, czyli niemiecką listę narodowościową (niem. Deutsche Volksliste). Na polskich terenach wcielonych do III Rzeszy zrobiono to w marcu następnego roku. Na listę wpisywano obywateli państw okupowanych na podstawie kryteriów narodowościowych i rasowych.
Dzieliła ona ludzi na cztery kategorie:
osoby narodowości niemieckiej, działające na rzecz III Rzeszy w okresie międzywojennym,
osoby przyznające się do narodowości niemieckiej, mówiące na co dzień po niemiecku, kultywujące kulturę niemiecką, nieaktywne politycznie,
osoby uważane przez Niemców za częściowo spolonizowane (przede wszystkim Ślązacy i Kaszubi),
osoby narodowości polskiej uznawane przez Niemców za wartościowe rasowo, działające na rzecz III Rzeszy (m.in. kolaboranci).
Szczególnym naciskom poddawani byli mieszkańcy Śląska oraz Pomorza. Każdy mieszkaniec Górnego Śląska miał obowiązek wypełnić ankietę, w której pytano m.in. o pochodzenie, status społeczny, czy służbę wojskową. Następnie na jej podstawie urzędnicy kwalifikowali ich do jednej z czterech kategorii niemieckiej listy narodowościowej. Za odmowę wypełnienia ankiety groziły kary – areszt, a jeśli to nie dawało skutku obóz koncentracyjny. Podobnie sytuacja wyglądała na Pomorzu, dlatego rząd polski na uchodźstwie nieraz przekonywał mieszkańców tych rejonów, żeby się na nią wpisywali w celu uniknięcia zagłady biologicznej.
W Wielkopolsce natomiast wypełnienie ankiety było dobrowolne. Podobnie na terenie Generalnego Gubernatorstwa, gdzie jedynie nieliczne osoby podpisały volkslistę i z reguły były potępiane przez społeczeństwo. Osoby wpisane na listę nazywano folksdojczami.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dwq8wy221
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Volkslista.
Wyjaśnij, czym różniła się volkslista wprowadzona na Górnym Śląsku i Pomorzu od tej wprowadzonej w Wielkopolsce.
Słownik
wydzielona część miasta, zwykle zamieszkana przez mniejszość etniczną; pierwsze getta żydowskie powstały w średniowieczu w miastach Europy Zachodniej; zakładane przez hitlerowców miały charakter zamknięty – Żydzi mogli przebywać jedynie w zamkniętej strefie, otoczonej murem (Warszawa, Kraków) lub zasiekami z drutu kolczastego, a niekiedy tylko z wyznaczonymi granicami. Za przekroczenie ich groziła im kara śmierci, podobnie jak Polakom za pomoc udzieloną Żydom; celem tworzenia takich dzielnic były „oczyszczenie” reszty ziem z ludności niearyjskiej i sprawniejsza jej eksterminacja
potoczna nazwa formy zbiorowych aresztowań prowadzonych przez Niemców w polskich miastach; aresztowania te były przypadkowe, na ulicach łapano zwykłych przechodniów, których następnie wywożono do obozów koncentracyjnych, na roboty lub rozstrzeliwano
(niem. Konzentrationslager) obóz zbudowany w celu przymusowej izolacji (koncentracji) przedstawicieli wybranej grupy ludności (np. przeciwników politycznych, mieszkańców terenów okupowanych); osoby przetrzymywane w obozach były zmuszane do niewolniczej pracy, stąd panowała tam ogromna śmiertelność, spowodowana wycieńczeniem, chorobami i niedożywieniem
(obóz śmierci) obóz zbudowany w celu prowadzenia masowej eksterminacji ludności; przywożeni do niego więźniowie byli od razu mordowani przy użyciu specjalnych urządzeń; w obozach zagłady zamieszkiwała tylko niewielka grupa więźniów zajmujących się segregacją ubrań ofiar, spalaniem zwłok i wykonywaniem prac porządkowych (tzw. Sonderkomando).
Słowa kluczowe
okupacja niemiecka, II wojna światowa, Generalne Gubernatorstwo, volkslista, obóz koncentracyjny, Polska pod okupacją, ziemie polskie pod okupacją, przebieg II wojny światowej
Bibliografia
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Bogusław Lenard, Warszawa 1998.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.