Najważniejsze cechy kultury greckiej

Ustrój polis ukształtował charakterystyczny dla Greków sposób myślenia. Mieszkańcy państw greckich czuli się odpowiedzialni za los własnych społeczności. W razie wojny sami zbrojnie służyli swej ojczyźnie. Decyzje dotyczące polis podejmowano kolegialnie, dyskutując nad różnymi wariantami politycznymi. Ostateczną drogę postępowania wskazywało głosowanie. Urzędników wprowadzających w życie decyzje obywateli wyłaniano w wyborach bądź przez losowanie – wówczas, jak wierzono, wskazywali ich bogowie. Urzędnicy ci sprawowali władzę przez ściśle określony czas. W obrębie polis ukształtowało się pojęcie wolności – jednej z najwyższych wartości. Grecy rozumieli wolność jako możliwość decydowania o własnych sprawach przez wszystkich, których one dotyczyły. Dlatego za niewolę uważali jedynowładztwo, zwłaszcza takie, które narzucali obcy królowie. Gdy Persowie po podboju Azji Mniejszej narzucili miastom greckim w Jonii lojalnych wobec siebie zarządców (Grecy nazywali ich tyranamityrantyranami), Jonowie uznali, że ich wolność została pogwałcona. W konsekwencji w 500 r. p.n.e. doszło do buntu. Tak wybuchła pierwsza grecka wojna w obronie wolności.

Grecki system polityczny zmuszał obywateli, którzy mieli ambicję wpływać na bieg spraw publicznych, do przemawiania i przekonywania. Aby przeciągnąć współobywateli na swoją stronę, trzeba było rozsądnie wyłożyć im własne racje. W ten sposób rodziła się umiejętność dyskutowania, wkrótce opisana i usystematyzowana w dwie dziedziny myśli teoretycznej, należące do najtrwalszych osiągnięć cywilizacji greckiej – erystykęerystykaerystykę i retorykęretorykaretorykę.

RucLc9AuWqGGL1

Zdjęcie przedstawia posąg atletycznego, nagiego mężczyzny wspartego na maczudze przykrytej skóra lwa. Mężczyzna ma kręcone, krótkie włosy, brodę oraz wąsy. Głowę lekko skłonioną w dół.

Samą specyfiką systemu politycznego państw Hellady nie można jednak w pełni wyjaśnić ukształtowania się greckiego racjonalizmuracjonalizmracjonalizmu, czyli umiejętności rozumowego, logicznego rozważania wszelkich problemów. Aby zrozumieć wyjątkowość cywilizacji stworzonej przez Greków, trzeba szukać dodatkowych czynników. Jednym z nich była z pewnością ich otwartość na odmienność kulturową, na obce osiągnięcia i zwyczaje. W znacznym stopniu wynikała ona ze specyficznej sytuacji starożytnej Grecji – jej politycznej różnorodności i jedności zarazem.

Starożytni Hellenowie nigdy nie zbudowali jednego państwa. Do końca różnili się między sobą i przeważnie szanowali lokalne odrębności. Jednocześnie istniało silne poczucie helleńskiej wspólnoty języka i kultury (wzmacniające się wraz z rozwojem cywilizacji), przeciwstawianej barbarzyńcom – ludziom, którzy nie posługiwali się greką. Z czasem określenie „barbarzyńca” (słowo wywodzone od dźwięku, którym Grecy prześmiewczo naśladowali niezrozumiałą dla siebie mowę cudzoziemców) stało się obraźliwą nazwą człowieka niecywilizowanego. A jednak mimo poczucia swej odrębności Grecy potrafili czerpać wzorce płynące z zewnątrz i adaptować do własnych potrzeb dokonania innych kultur (np. alfabet).

Myśl grecka

R1L33tGn9CAhH

Film nawiązujący do kultury starożytnej Grecji.

Film nawiązujący do kultury starożytnej Grecji.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DwzfLoH0z

Film nawiązujący do kultury starożytnej Grecji.

W V w. p.n.e. logiczne rozumowanie znalazło zastosowanie przy poznawaniu przeszłości. W odróżnieniu od wizji mitycznych starano się uzasadniać przyczyny wydarzeń, odwołując się do zjawisk naturalnych – ludzkich namiętności czy pomysłowości. Homer tłumaczył np. wybuch wojny trojańskiej intrygą Eris, bogini niezgody, która doprowadziła do sporu między boginiami o miano najpiękniejszej. Działania ludzkie w Iliadzie wynikają z boskich ingerencji. Zwycięstwo Achajów nad Trojanami było dla Homera konsekwencją przewagi koalicji bogów wspierających Greków nad tymi, którzy pomagali mieszkańcom Ilionu. Krytycy mitów natomiast sprowadzali wojnę trojańską do ludzkiego wymiaru. Postrzegali ją jako konflikt zrodzony z greckiej żądzy zemsty za czyny Trojan i z chciwości łupów, zwycięstwo zaś – jako efekt sprytnego podstępu Odyseusza.

R3ez4oQbYccDB

Obraz przedstawia scenę uczty, podczas której zebrani zasiadają przy stole nakrytym białym obrusem. Na stole półmiski z owocami, kieliszek od wina. Wokół stołu siedzą mężczyźni i kobiety. Na pierwszym planie naga kobieta o pełniejszych kształtach siedzi odwrócona tyłem do widza. Obok niej nagusieńki blondwłosy chłopczyk ze skrzydełkami na plecach i strzałami, opiera się o jej udo. Kobieta ma blond włosy i diadem na głowie, na szyi sznur pereł. Za nią stoi pochylona druga kobieta w zbroi, hełmie na głowie, z włócznią w ręku. Lewą dłoń wyciąga w stronę złotego jabłka. Obok niej po prawej i lewej stronie mniej widoczne i charakterystyczne postaci mężczyzn i kobiet. Po drugiej stronie stołu, naprzeciwko dwie pary, mężczyźni z kobietami. Obie dojrzalsze, mężczyźni z brodami i wąsami, jeden ubrany w czerwony płaszcz i wianek z kwiatów na głowie, drugi z nagim torsem i przepaską złotą na włosach, trzyma w dłoni złotą kulę. Obok nich kobiety, jedna z odsłoniętą piersią, opiera się o partnera. Na włosach ma diadem z pereł, na ramieniu opaskę z kamieni szlachetnych. Druga kobieta wyciąga dłoń po złote jabłko, na włosach ma welon z lejącej tkaniny, suknie lekką z krótkimi rękawami. Obok młodzieniec z nagim torsem i kapeluszem na głowie z maleńkimi skrzydełkami po bokach. Nad nim skrzydlata postać wyciąga rękę w geście sprzeciwu. Twarz ma przestraszoną, zastygłą w niemym grymasie.

R1du5KIiJtdht1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny w starszym wieku. Mężczyzna ma falowane włosy, dłuższą, brodę i wąsy. Na czole zmarszczki. Rzeźba osadzona jest na metalowym trzpieniu. Jest to eksponat muzealny

Krytyka mitycznego sposobu myślenia nie oznaczała negacji istnienia świata nadprzyrodzonego. Ojciec historiografii greckiej, Herodot z Halikarnasu, który stworzył pojęcie historii jako rozumowego badania przeszłości, często przyczynę zdarzeń widział w decyzji bogów. Decyzje te miały jednak, jego zdaniem, uzasadnienie etyczne: bogowie nagradzali dobrych, karali zaś złych. A zatem, według Herodota, działania wynikały z inicjatywy ludzi. Racjonalnym aspektem Herodotowych dociekań było też poszukiwanie źródeł informacji historycznych. Niejednokrotnie umieszcza on obok siebie dwie różne wersje wydarzeń, sugerując wyraźnie konieczność rozumowego rozważenia ich prawdopodobieństwa. W kilkadziesiąt lat po nim wybitny ateński historyk Tukidydes, opisując historię, przeważnie tłumaczył jej bieg już tylko realistycznymi przesłankami – mechanizmami politycznymi (społecznymi) i działaniem jednostki ludzkiej – oraz ukazywał logiczny związek między przyczyną a skutkiem.

Grecki ideał życia. Rola sportu

Ważnym nurtem filozofii greckiej była próba udzielenia odpowiedzi na pytania o sens życia i drogę do szczęścia. Wnioski formułowane przez filozofów szły w parze z doświadczeniami społecznymi i kształtowały grecki ideał życia, określany jako kalokagatia (z gr. kalokagathia od kalos kai agathos – piękny i dobry), czyli harmonijne połączenie zalet ciała i ducha. W społeczeństwach starożytnej Grecji stopniowo uznanie zdobywał również ideał równości. Arystokratyczną pogardę dla niższych warstw społecznych wypierała ocena jednostki na podstawie jej indywidualnych kwalifikacji moralnych i intelektualnych.

RIe5FlAKxebwL1

Zdjęcie przedstawia wazę w stylu czarnofigurowym. Waza jest szeroka u podstawy i zwęża się do góry. Na górze po obu stronach okrągłe uchwyty. Na pomarańczowym tle narysowane są czarne postacie czterech biegnących mężczyzn.

Rozmaite konkurencje i zabawy sportowe znane były różnym ludom starożytnym. Grecy wprowadzili jednak do tej dziedziny życia wiele istotnych innowacji. Helleńskie zamiłowanie do sportu niewątpliwie brało się z arystokratycznej tradycji utrzymywania dobrej kondycji i pięknego wyglądu ciała. Ćwiczenia fizyczne odgrywały istotną rolę w życiu i wychowaniu Greków (mężczyzn), zapewniając mu również sukcesy w sporcie i na wojnie. Stąd w każdym greckim mieście znajdowało się kilka gimnazjonówgimnazjongimnazjonów, a więc terenów przystosowanych właśnie do tego celu.

Z czasem coraz powszechniejsze wspólne uprawianie sportu spowodowało ukształtowanie się ściśle określonych i opisanych dyscyplin oraz obyczaj rywalizacji. Greckie zawody sportowe miały przede wszystkim wyłonić najlepszego zawodnika. W VIII w. p.n.e. zaczęto organizować igrzyska – wielkie zawody, które miały także charakter uroczystości religijnych. Największą sławę zyskały igrzyska olimpijskie, rozgrywane raz na cztery lata w mieście Olimpia (w Elidzie na Peloponezie). Najstarszy zapis o ich zwycięzcy pochodzi z 776 r. p.n.e. Na czas zawodów Grecy przerywali wojny, by stanąć do rywalizacji sportowej. Igrzyska panhelleńskie, czyli organizowane dla wszystkich Hellenów, stanowiły jeden z istotniejszych czynników integrujących starożytną Helladę, pozwalając obywatelom różnych poleis spotykać się na neutralnym gruncie i wzmacniać więzi społeczne. Olimpiadą nazywano czteroletni okres pomiędzy zawodami w Olimpii, do innych ważnych igrzysk greckich należały te organizowane w Delfach, Koryncie i Nemei. W każdym greckim mieście odbywały się lokalne igrzyska, takie jak np. Panatenaje w Atenach.

Podczas poszczególnych zawodów rozgrywano różne dyscypliny sportowe, ale zawsze indywidualne. Najczęściej były to biegi na różnorodnych dystansach (Grecy szczególnie cenili olimpijski bieg na dystansie jednego stadionu, czyli ok. 200 metrów), skoki w dal, pięściarstwo, zapasy, rzut dyskiem czy oszczepem, a także budzące ogromne emocje wyścigi rydwanów. Zwycięzcy, nazywani olimpionikamiolimpionikolimpionikami i dekorowani wieńcem laurowym (łac. laurus – wawrzyn; stąd słowo laureat oznaczające zdobywcę nagrody), rozsławiali siebie i własną polis oraz cieszyli się wielkim uznaniem. Początkowo sportowy triumf sam w sobie nie przynosił bogactwa – nagrody dla najlepszych były symboliczne, ale z czasem w epoce klasycznej zaczęto zwycięzcom wręczać nagrody po to, aby podnieść rangę wydarzenia i ściągnąć na nie lepszych uczestników. Konkurencjom sportowym towarzyszyły również konkursy literackie czy muzyczne.

R1aEv3kPgnK1C

Zdjęcie ukazuje kamienną rzeźbę przedstawiającą nagiego, muskularnego młodzieńca pochylonego do przodu, z prawą ręka uniesioną do góry. W prawej uniesionej dłoni trzyma okrągły dysk, którym ma zamiar rzucić. Piękno ludzkie było postrzegane tylko przez pryzmat sportu oraz pięknego wyrzeźbionego ciała.

Teatr

R1DCL8k0BkQur1

Zdjęcie przedstawia maskę w tragikomicznym grymasie. Wybałuszone oczy, zmarszczone czoło, szeroki nos, usta otwarte. Ta karykatura służyła jako maska w greckim teatrze. Nieodłączny element wystroju aktora.

Teatr grecki – zarówno tragediatragediatragedia jak i komediakomediakomedia – zrodził się ze śpiewów i recytacji towarzyszących uroczystościom poświęconym Dionizosowi, bogu wina i ekstazy, dzikiej natury i płodności. Utwory dramatyczne tworzono z myślą o publicznych przedstawieniach. Treść sztuki rozpisana była na role aktorów odgrywających postacie dramatu oraz na pieśni chóru.

Grecka sztuka teatralna w swej pierwotnej fazie rozwijała się niemal wyłącznie na terenie polis ateńskiej. Już w czasach tyrana Pizystrata (druga połowa VI w. p.n.e.) w Atenach wystawiano tragedie na koszt polis. Spektakle stanowiły część obchodów wielkich świąt ku czci Dionizosa, tzw. Dionizji. Każdej wiosny, na przełomie marca i kwietnia, obchodzono w Atenach Dionizje Wielkie. Święto państwowe, wyznaczone przez Pizystrata, początkowo trwało pięć dni, w późniejszym okresie zostało wydłużone do sześciu dni. Rozpoczynało się nocną procesją, pierwszego dnia składano Dionizosowi ofiarę z kozła, a uroczystościom towarzyszył śpiew chóru chłopięcego. Następnie posąg przedstawiający Dionizosa przenoszono ze świątyni do gaju Akademosa, gdzie odbywała się uczta. Drugi dzień poświęcony był prezentacjom chórów chłopięcych i męskich, trzeciego dnia wystawiano komedie polityczne, a w kolejne dni tragedie. Ten typ święta ku czci boga bądź herosa, którego istotną częścią są jakieś zmagania, nazywamy agonem (gr. agon – spór, walka).

Od początku V w. p.n.e. państwo ateńskie organizowało zawody teatralne. Pretendenci do nagrody wystawiali swoje sztuki na koszt bogatych obywateli. Z Atenami związani byli trzej najwybitniejsi dramatopisarze starożytnej Grecji: Ajschylos, Eurypides i Sofokles. Tragicy, wychodząc od opisów wątków mitologicznych, a czasem historycznych, stawiali i rozważali problemy moralne i społeczne o charakterze uniwersalnym. Ich przedstawienia traktowano m.in. jako szkołę myślenia kategoriami obywatelskimi. Problematykę społeczną chętnie poruszali również komediopisarze. Czynili to jednak w lżejszy, bardziej aktualny sposób. Najbardziej znany i najwybitniejszy autor komedii, Arystofanes, z reguły tworzył ostre satyrysatyrasatyry polityczne, w krzywym zwierciadle ukazujące życie publiczne polis ateńskiej okresu klasycznego.

Słownik

Słowa kluczowe

starożytność, starożytna Grecja, kultura starożytnej Grecji, Tales z Miletu, Herodot, Tukidydes, Ajschylos, Eurypides, Sofokles, Arystofanes, teatr starożytny, igrzyska olimpijskie, olimpiada

Bibliografia

D. Musiał, Świat grecki. Od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.

W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, Warszawa 2005.

G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 1–5, tłum. E.I. Zieliński, Lublin 1999.

N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, tłum. E. Tabakowska, Kraków 2001.