Jedną z najbardziej rozpowszechnionych form partycypacjipartycypacjapartycypacji w życiu publicznym jest udział w wyborach. Obywatele w państwach demokratycznych mają możliwość wyboru swoich przedstawicieli, kreowania parlamentu oraz wyboru władzy wykonawczej, czyli najczęściej prezydenta. Prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom. Dzielimy je na czynne i bierne.

Wybory są ważnym elementem demokracji, ponieważ dają społeczeństwu kontrolę nad osobami sprawującymi władzę. Aby można było uznać je za wolne i demokratyczne, muszą spełniać ściśle określone reguły. Są one zapisane w prawie państw demokratycznych, zawarte w ustawach nazywanych kodeksami wyborczymi lub ordynacjami wyborczymi. Regulują one zasady:

• tworzenia i działalności komitetów wyborczych;

• finansowania, prowadzenia oraz rozliczania kampanii wyborczych;

• zgłaszania kandydatów;

• sposobu przeliczania głosów na mandaty, co ma szczególne znaczenie w wyborach parlamentarnych.

Po każdym powszechnym głosowaniu powinna zostać potwierdzona ważność wyborów do sejmu i senatu oraz ważność wyboru Prezydenta RP. W Polsce zajmuje się tym Sąd Najwyższy. Obywatele dysponują prawem zgłoszenia protestu. Podstawę do wniesienia protestu może stanowić dopuszczenie się przestępstw przeciwko wyborom, naruszenie przepisów ustawy dotyczących:

W każdym z powyższych przypadków każdy obywatel może złożyć protest wyborczy. W zależności od jego wiarygodności, Sąd Najwyższy może nakazać ponowne przeliczenie głosów lub sprawdzenie prawidłowości podziału mandatów. W polskim prawie występuje instytucja męża zaufaniamąż zaufaniamęża zaufania. Są to osoby reprezentujące różne komitety wyborcze, które mają prawo przyglądania się pracy komisji wyborczych i weryfikowania ich wyliczeń. We współczesnych demokracjach wybory są przede wszystkim równe i powszechne. Jednak ważnym ograniczeniem powszechności jest cenzuscenzus wyborczycenzus wieku i posiadanie praw obywatelskich. W wyborach pojawiały się również inne cenzusy.

Bardzo ważnymi formami partycypacji obywateli w życiu publicznym są również referendareferendumreferenda i plebiscytyplebiscyt plebiscyty. We współczesnych państwach demokratycznych idea referendum jest oceniana różnie. Są państwa, w których referenda nie są przeprowadzane z obawy przed wzrostem znaczenia partii populistycznych i nieprzemyślanymi decyzjami obywateli podejmowanymi pod ich wpływem. Demokracja jest systemem politycznym wymagającym wiedzy i odpowiedzialności zarówno od rządzących, jak i od społeczeństwa. W państwach o ustabilizowanej demokracji, gdzie społeczności są przygotowane do współdecydowania i zdają sobie sprawę z wpływu takich decyzji na życie jednostki, referenda są przeprowadzane, ale jedynie w Szwajcarii stanowią one jedną z form częstego podejmowania decyzji. We współczesnych państwach demokratycznych występują różne rodzaje referendów.

Formą referendum są również plebiscyty. Rozpisuje się je w sytuacji sporów granicznych. Kiedy rządy dwóch państw nie potrafią ustalić granic po konflikcie zbrojnym, mogą zwrócić się do zamieszkującej sporne tereny ludności. O przynależności państwowej decydują uczestniczący w plebiscycie obywatele. Podjęta przez nich decyzja jest obligatoryjna dla rządów obu państw oraz instytucji międzynarodowych.

Z powyższych schematów wynika, że referenda i plebiscyty to formy demokracji bezpośredniej, które angażują wszystkich obywateli w życie publiczne. Ich celem jest konsultowanie decyzji politycznych przez władze państwowe, ale równocześnie włączenie obywateli we współdecydowanie i współodpowiedzialność za losy państwa. Dlatego istotne jest, aby referenda były przeprowadzane wśród obywateli świadomych swoich praw i odpowiedzialności za podejmowane decyzje.

Obywatele państw demokratycznych mają również inne możliwości wpływania na decyzje rządzących. Należą do nich:

Na poziomie lokalnym, poza wyrażeniem swojego stanowiska w referendach samorządowych, obywatele mają możliwość wpływu na wykorzystanie części budżetu gminy dla wspólnego dobra. Tego typu inicjatywę nazywamy budżetem obywatelskim. Tym nieformalnym zwrotem określamy wydzieloną część budżetu samorządu terytorialnego – wyznaczona odgórnie kwota wydatków, o której przeznaczeniu decydują obywatele. Projekty wykorzystania tych sum mogą być zgłaszane przez społeczności lokalne (indywidualnie lub przez odpowiednie organizacje). Idea budżetu obywatelskiego wpisuje się w koncepcję społeczeństwa obywatelskiego i nadzoru publicznego. Projekty związane z realizacją budżetu obywatelskiego mogą dotyczyć budowy placów zabaw, porządkowania miejsc zielonych czy ograniczeń prędkości mających poprawić bezpieczeństwo mieszkańców. Głosowanie nad projektami odbywa się w ściśle określonym terminie z wykorzystaniem łączy internetowych lub w tradycyjny sposób przez zbieranie podpisów.

Zasady kształtowania podstaw prawnych budżetu obywatelskiego:

• zapewnienie wszystkim mieszkańcom gminy prawa do zgłaszania projektów do budżetu obywatelskiego;

• ograniczenie weryfikacji zgłoszonych projektów wyłącznie do kryteriów formalnych, tj. zgodności z przepisami prawa;

• wprowadzenie procedury quasi‑referendum budżetowego, tj. głosowania otwartego dla wszystkich mieszkańców gminy nad uprzednio zgłoszonymi projektami;

• zagwarantowanie – obok głosowania – konsultacji i deliberacji nad zgłoszonymi projektami, a także konsultacji tej części budżetu gminy, która nie podlega rozdysponowaniu w procedurze budżetu partycypacyjnego;

• zabezpieczenie przed fasadowym charakterem procedury budżetu partycypacyjnego, tj. przede wszystkim wprowadzenie minimalnej, procentowej części wydatków, która w tym trybie ma być rozdysponowana.

We współczesnych państwach demokratycznych obywatele mogą wpływać również na działania władz poprzez członkostwo w partiach politycznych lub związkach zawodowych. Przynależność do tych organizacji jest dobrowolna, a ich członkowie mają bezpośredni wpływ na decyzje podejmowane przez rząd. Partie polityczne uczestniczą w sprawowaniu władzy. Ich przedstawiciele wchodzą w skład rządu lub opozycji i mają bezpośredni wpływ na decyzje polityczne. Będąc członkami rządu, ponoszą również za te decyzje odpowiedzialność. Opozycja w ustabilizowanych demokracjach kształtuje alternatywne programy polityczne, ale równocześnie współpracuje z rządzącymi w sytuacjach kryzysowych lub przez podejmowanie decyzji długofalowych.

Inna jest rola związków zawodowych. Pierwsze związki powstały w XIX wieku. Ich celem była i jest obrona praw pracowniczych. W prawie polskim związki zawodowe definiowane są jako dobrowolne i samorządne organizacje powołane do reprezentowania interesów ludzi pracy.

Zgodnie z treścią ustawy przedstawiciele związków zawodowych uczestniczą w spotkaniach z przedstawicielami administracji publicznej w ramach Rady Dialogu Społecznego, w czasie których podejmowane są decyzje dotyczące tymczasowych problemów i sposobów ich rozwiązywania. Rada Dialogu Społecznego zastąpiła Trójstronną Komisję ds. Społeczno‑Gospodarczych.

Przedstawiciele związków zawodowych mogą również brać udział w opiniowaniu projektów ustaw pracowniczych. Rola związków zawodowych we współczesnych państwach demokratycznych jest znacząca. To ich przywódcy podejmują decyzje strajkowe, które mogą zagrozić stabilności rządu.

Słownik