Przeczytaj
Jedną z najbardziej rozpowszechnionych form partycypacjipartycypacji w życiu publicznym jest udział w wyborach. Obywatele w państwach demokratycznych mają możliwość wyboru swoich przedstawicieli, kreowania parlamentu oraz wyboru władzy wykonawczej, czyli najczęściej prezydenta. Prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom. Dzielimy je na czynne i bierne.
Wybory są ważnym elementem demokracji, ponieważ dają społeczeństwu kontrolę nad osobami sprawującymi władzę. Aby można było uznać je za wolne i demokratyczne, muszą spełniać ściśle określone reguły. Są one zapisane w prawie państw demokratycznych, zawarte w ustawach nazywanych kodeksami wyborczymi lub ordynacjami wyborczymi. Regulują one zasady:
tworzenia i działalności komitetów wyborczych;
finansowania, prowadzenia oraz rozliczania kampanii wyborczych;
zgłaszania kandydatów;
sposobu przeliczania głosów na mandaty, co ma szczególne znaczenie w wyborach parlamentarnych.
Po każdym powszechnym głosowaniu powinna zostać potwierdzona ważność wyborów do sejmu i senatu oraz ważność wyboru Prezydenta RP. W Polsce zajmuje się tym Sąd Najwyższy. Obywatele dysponują prawem zgłoszenia protestu. Podstawę do wniesienia protestu może stanowić dopuszczenie się przestępstw przeciwko wyborom, naruszenie przepisów ustawy dotyczących:
głosowania
Sytuacja, w której jesteśmy przekonani, że głosy w naszym okręgu zostały źle policzone lub nie zostały spełnione warunki tajności głosowania.
ustalenia wyników wyborów
Sytuacja, kiedy nie jesteśmy przekonani, czy sposób, w jaki nasze głosy zostały przeliczone na mandaty, jest zgodny z funkcjonującą w systemie wyborczym formułą przeliczania głosów na mandaty.
ustalenia wyników głosowania
Sytuacja, kiedy nie jesteśmy pewni, czy głosy zliczone ze wszystkich komisji zostały prawidłowo zsumowane.
W każdym z powyższych przypadków każdy obywatel może złożyć protest wyborczy. W zależności od jego wiarygodności, Sąd Najwyższy może nakazać ponowne przeliczenie głosów lub sprawdzenie prawidłowości podziału mandatów. W polskim prawie występuje instytucja męża zaufaniamęża zaufania. Są to osoby reprezentujące różne komitety wyborcze, które mają prawo przyglądania się pracy komisji wyborczych i weryfikowania ich wyliczeń. We współczesnych demokracjach wybory są przede wszystkim równe i powszechne. Jednak ważnym ograniczeniem powszechności jest cenzuscenzus wieku i posiadanie praw obywatelskich. W wyborach pojawiały się również inne cenzusy.
Zastanów się, które z powyższych cenzusów miały charakter wykluczający. Przypomnij sobie, jakie znaczenie dla oceny uczestnictwa obywateli w życiu publicznym ma frekwencja wyborcza.
Bardzo ważnymi formami partycypacji obywateli w życiu publicznym są również referendareferenda i plebiscytyplebiscyty. We współczesnych państwach demokratycznych idea referendum jest oceniana różnie. Są państwa, w których referenda nie są przeprowadzane z obawy przed wzrostem znaczenia partii populistycznych i nieprzemyślanymi decyzjami obywateli podejmowanymi pod ich wpływem. Demokracja jest systemem politycznym wymagającym wiedzy i odpowiedzialności zarówno od rządzących, jak i od społeczeństwa. W państwach o ustabilizowanej demokracji, gdzie społeczności są przygotowane do współdecydowania i zdają sobie sprawę z wpływu takich decyzji na życie jednostki, referenda są przeprowadzane, ale jedynie w Szwajcarii stanowią one jedną z form częstego podejmowania decyzji. We współczesnych państwach demokratycznych występują różne rodzaje referendów.
Formą referendum są również plebiscyty. Rozpisuje się je w sytuacji sporów granicznych. Kiedy rządy dwóch państw nie potrafią ustalić granic po konflikcie zbrojnym, mogą zwrócić się do zamieszkującej sporne tereny ludności. O przynależności państwowej decydują uczestniczący w plebiscycie obywatele. Podjęta przez nich decyzja jest obligatoryjna dla rządów obu państw oraz instytucji międzynarodowych.
Z powyższych schematów wynika, że referenda i plebiscyty to formy demokracji bezpośredniej, które angażują wszystkich obywateli w życie publiczne. Ich celem jest konsultowanie decyzji politycznych przez władze państwowe, ale równocześnie włączenie obywateli we współdecydowanie i współodpowiedzialność za losy państwa. Dlatego istotne jest, aby referenda były przeprowadzane wśród obywateli świadomych swoich praw i odpowiedzialności za podejmowane decyzje.
Oceń znaczenie referendów dla budowania społeczeństwa obywatelskiego w państwach demokratycznych.
Obywatele państw demokratycznych mają również inne możliwości wpływania na decyzje rządzących. Należą do nich:
inicjatywa ludowa
Prawo ustalonej w kodeksie wyborczym minimalnej liczby obywateli do zgłoszenia własnych propozycji zmian w prawie.
weto ludowe
Prawo obywateli do wyrażenia sprzeciwu wobec ustaw uchwalanych przez parlament. Polega ono na tym, że na wniosek określonej grupy obywateli domagających się zniesienia lub przyjęcia jakiegoś przepisu jest przeprowadzane referendum. Obecnie instytucja ta nie jest zbyt popularna, występuje m.in. w Szwajcarii i niektórych stanach USA.
recall
Prawo obywateli do odwoływania urzędników pochodzących z wyborów powszechnych. Do odwołania wystarczy zebranie odpowiedniej liczby podpisów (np. 1/3 mieszkańców danego okręgu). Recall dotyczy najczęściej władz lokalnych. Obecnie ta instytucja występuje m.in. w niektórych stanach USA oraz państwach Ameryki Południowej.
Zastanów się, które z powyższych rozwiązań prawnych istnieje w Polsce, a które twoim zdaniem należałoby wprowadzić.
Na poziomie lokalnym, poza wyrażeniem swojego stanowiska w referendach samorządowych, obywatele mają możliwość wpływu na wykorzystanie części budżetu gminy dla wspólnego dobra. Tego typu inicjatywę nazywamy budżetem obywatelskim. Tym nieformalnym zwrotem określamy wydzieloną część budżetu samorządu terytorialnego – wyznaczona odgórnie kwota wydatków, o której przeznaczeniu decydują obywatele. Projekty wykorzystania tych sum mogą być zgłaszane przez społeczności lokalne (indywidualnie lub przez odpowiednie organizacje). Idea budżetu obywatelskiego wpisuje się w koncepcję społeczeństwa obywatelskiego i nadzoru publicznego. Projekty związane z realizacją budżetu obywatelskiego mogą dotyczyć budowy placów zabaw, porządkowania miejsc zielonych czy ograniczeń prędkości mających poprawić bezpieczeństwo mieszkańców. Głosowanie nad projektami odbywa się w ściśle określonym terminie z wykorzystaniem łączy internetowych lub w tradycyjny sposób przez zbieranie podpisów.
Zasady kształtowania podstaw prawnych budżetu obywatelskiego:
zapewnienie wszystkim mieszkańcom gminy prawa do zgłaszania projektów do budżetu obywatelskiego;
ograniczenie weryfikacji zgłoszonych projektów wyłącznie do kryteriów formalnych, tj. zgodności z przepisami prawa;
wprowadzenie procedury quasi‑referendum budżetowego, tj. głosowania otwartego dla wszystkich mieszkańców gminy nad uprzednio zgłoszonymi projektami;
zagwarantowanie – obok głosowania – konsultacji i deliberacji nad zgłoszonymi projektami, a także konsultacji tej części budżetu gminy, która nie podlega rozdysponowaniu w procedurze budżetu partycypacyjnego;
zabezpieczenie przed fasadowym charakterem procedury budżetu partycypacyjnego, tj. przede wszystkim wprowadzenie minimalnej, procentowej części wydatków, która w tym trybie ma być rozdysponowana.
Sprawdź, czy w twojej gminie funkcjonuje budżet obywatelski. Zaproponuj projekt w ramach finansowania przez gminę.
We współczesnych państwach demokratycznych obywatele mogą wpływać również na działania władz poprzez członkostwo w partiach politycznych lub związkach zawodowych. Przynależność do tych organizacji jest dobrowolna, a ich członkowie mają bezpośredni wpływ na decyzje podejmowane przez rząd. Partie polityczne uczestniczą w sprawowaniu władzy. Ich przedstawiciele wchodzą w skład rządu lub opozycji i mają bezpośredni wpływ na decyzje polityczne. Będąc członkami rządu, ponoszą również za te decyzje odpowiedzialność. Opozycja w ustabilizowanych demokracjach kształtuje alternatywne programy polityczne, ale równocześnie współpracuje z rządzącymi w sytuacjach kryzysowych lub przez podejmowanie decyzji długofalowych.
Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznychArt. 1
1. Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
2. Partia polityczna może korzystać z praw wynikających z ustaw po uzyskaniu wpisu do ewidencji partii politycznych.Art. 2
1. Członkami partii politycznych mogą być obywatele Rzeczypospolitej Polskiej, którzy ukończyli 18 lat.
2. Zakaz przynależności do partii politycznych określają odrębne ustawy.Art. 3
Partia polityczna opiera swoją działalność na pracy społecznej członków; do prowadzenia swych spraw może zatrudniać pracowników.Art. 4
Organy władzy publicznej są obowiązane do równego traktowania partii politycznych.Art. 5
Partiom politycznym zapewnia się dostęp do publicznej radiofonii i telewizji na zasadach określonych w odrębnych ustawach.Art. 6
Partie polityczne nie mogą wykonywać zadań zastrzeżonych w przepisach prawa dla organów władzy publicznej ani zastępować tych organów w wykonywaniu ich zadań.Art. 7
Partia polityczna nie może posiadać jednostek organizacyjnych w zakładach pracy.Źródło: Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych, dostępny w internecie: sejm.gov.pl [dostęp 7.05.2020 r.].
Sprawdź w Konstytucji RP, kiedy sąd może nie zarejestrować partii politycznej.
Inna jest rola związków zawodowych. Pierwsze związki powstały w XIX wieku. Ich celem była i jest obrona praw pracowniczych. W prawie polskim związki zawodowe definiowane są jako dobrowolne i samorządne organizacje powołane do reprezentowania interesów ludzi pracy.
Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowychArt. 1
1. Związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych.
2. Związek zawodowy jest niezależny w swojej działalności statutowej od pracodawców, administracji państwowej i samorządu terytorialnego oraz od innych organizacji.
3. Organy państwowe, samorządu terytorialnego i pracodawcy obowiązani są traktować jednakowo wszystkie związki zawodowe.Źródło: Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, dostępny w internecie: prawo.sejm.gov.pl [dostęp 7.05.2020 r.].
Zgodnie z treścią ustawy przedstawiciele związków zawodowych uczestniczą w spotkaniach z przedstawicielami administracji publicznej w ramach Rady Dialogu Społecznego, w czasie których podejmowane są decyzje dotyczące tymczasowych problemów i sposobów ich rozwiązywania. Rada Dialogu Społecznego zastąpiła Trójstronną Komisję ds. Społeczno‑Gospodarczych.
Przedstawiciele związków zawodowych mogą również brać udział w opiniowaniu projektów ustaw pracowniczych. Rola związków zawodowych we współczesnych państwach demokratycznych jest znacząca. To ich przywódcy podejmują decyzje strajkowe, które mogą zagrozić stabilności rządu.
Sprawdź, które z central związkowych działających w Polsce są członkami Rady Dialogu Społecznego.
Słownik
ograniczenie w prawie wyborczym wobec służby wojskowej, administracyjnej, publicznej etc., relatywne do określonej grupy społeczeństwa
w instytucjach demokratycznych osoba ciesząca się zaufaniem ogółu, czuwająca nad rzetelnością przebiegu zgromadzeń, zebrań bądź wyborów
uczestnictwo obywateli w życiu społecznym, publicznym i politycznym
wyrażenie, poprzez głosowanie, woli ludności w sprawie przyłączenia spornego terytorium do któregoś z istniejących państw lub utworzenia nowego, niezależnego państwa
forma głosowania o charakterze powszechnym, najbliższa ideałowi demokracji bezpośredniej, w której udział mogą brać wszyscy obywatele uprawnieni do głosowania; w czasie referendum obywatele całego państwa lub jego części wyrażają swoją opinię w kwestii poddawanej głosowaniu
wyrażenie sprzeciwu wobec rozwiązań istniejących w obowiązującym systemie prawa