Dzikie Pola

Charakterystycznym elementem krajobrazu Dzikich PólDzikie PolaDzikich Pól był stepstepstep, który – jak pisał historyk Władysław Serczyk:

RJbdYDsYeyNwZ1

Zdjęcie przedstawia płynącą silnym prądem rzekę. Na kamienistym brzegu stoi dwóch mężczyzn, trzeci siedzi. Patrzą na duże formy skalne wynurzające się z wody. Na całej długości rzeki widoczne są porozrzucane formy skalne.

Do końca XVI w. pojęcie Ukrainy odnosiło się do dwóch województw nowożytnej Rzeczypospolitej: kijowskiego i bracławskiego. Od ziem Chanatu Krymskiego na południu oddzielał ją obszar, o którym jeden z władców tatarskich pisał do wielkiego księcia litewskiego: To ziemia nie moja i nie twoja, jeno Bogu należąca. Ta „ziemia niczyja” oddzielona była od reszty Ukrainy trudnymi do przebycia porohami, czyli skalnymi progami na Dnieprze. Wilhelm Beauplan, francuski inżynier w służbie Rzeczypospolitej, który oglądał je w XVII w., zauważył, że „wszystkie są wielkie jak domostwa i stoją tak blisko siebie, że zdają się być groblągroblagroblą lub drogą zatrzymującą bieg rzeki”.

Od nazwy tych naturalnych przeszkód, utrudniających sprawną żeglugę, rozpościerająca się na południe od porohów kraina nazywana była Zaporożem. Mieszkańcy Rzeczypospolitej używali w stosunku do owego stepowego terenu również takich określeń jak Niż lub Dzikie Pola. To drugie było o tyle uzasadnione, że pas ziemi oddzielający północne województwa ukraińskie od państwa Tatarów pozostawał praktycznie bezludny. Przynajmniej do momentu zasiedlenia go przez Kozaków.

RyWOYkmz3E9kk

Ilustracja przedstawia grupę mężczyzn siedzących przy stole. Jeden z nich, w okularach pisze piórem na kartce papieru. Obok niego siedzi łysy, dobrze zbudowany mężczyzna z gołym torsem, z długimi wąsami i mandoliną. Wokół niego mężczyźni ubrani w kolorowe stroje i różne nakrycia głowy. Większość zebranych śmieje się.

Charakterystyczne podgolenie głowy stanowiło cechę rozpoznawczą Kozaków. Poza tym:

Piraci stepu

Trudno dostępne, znajdujące się poza kontrolą administracji państwowej, Dzikie Pola przyciągały początkowo tzw. uchodników lub też dobyczników. Uchodnicy przebywali na Zaporożu od wiosny do jesieni, trudniąc się łowiectwem, rybołówstwem, bartnictwem lub hodowlą koni. Z nastaniem chłodów powracali na północ, głównie do Kaniowa i Czerkas. Z czasem Dzikie Pola zaczęły przyciągać także inne kategorie ludzi: chłopów uciekających przed pańszczyzną, różnej maści awanturników, przestępców, poszukiwaczy przygód. Wśród nich dominowali Rusini, chociaż nie brakowało też przybyszów z Polski, Moskwy, księstw rumuńskich, a nawet Niemiec. Wśród Kozactwa liczny był też element tatarski. Sama nazwa „Kozak” pochodzi z języka kipczackiego (tatarskiego), podobnie jak wiele terminów z organizacji kozackiej (ataman, kosz).

Konieczność odpierania najazdów tatarskich wymusiła na Kozakach utworzenie samoobrony. Zakładali oni własne umocnione obozy, zwane siczamiSicz Zaporoskasiczami, lub mniejsze obozowiska – kosze. Nie tolerowali nad sobą silnej władzy, więc o ważniejszych sprawach decydowali samodzielnie podczas zjazdów zwanych kołami. Tam też wybierali na czas zbrojnych wypraw swoich przywódców – atamanów. To mieszkańcy Chanatu Krymskiego zaczęli nazywać ludzi zamieszkujących Dzikie Pola Kozakami, co oznaczać miało dzielnych, zuchwałych, kochających wolność junaków stepowych, a zarazem rozbójników.

R1E4bOwZsp3iq

Ilustracja przedstawia plac pomiędzy zabudowaniami, na którym stoi tłum ludzi ustawionych w literę U. W środku czterech mężczyzn rozmawiających ze sobą.

Wyboru przywódców kozackich, w tym atamana, na Siczy Zaporoskiej dokonywano w kole w sposób demokratyczny, chociaż zdarzały się konflikty pomiędzy starszyzną kozacką a uboższą „czernią”.

Kij i marchewka

Kozacy nie ograniczali się do odpierania najazdów tatarskich. Sami organizowali odwetowe wyprawy na Krym. Wykorzystując swoje zwinne, smukłe łodzie – czajkiczajkaczajki – dokonywali nawet brawurowych napadów na czarnomorskie wybrzeża Turcji. Bezsilni wobec agresorów Turcy z rosnącym zaniepokojeniem obserwowali ataki Kozaków na poddane swojej władzy miasta, w tym przedmieścia Stambułu. Kozackie wyprawy po łupy, zwane chadzkami, popsuły relacje Rzeczypospolitej z Osmanami, niejednokrotnie wywołując groźbę otwartego konfliktu zbrojnego.

RZUR3cUygUzw8

Ilustracja przedstawia morze i trójmasztowy statek wypełniony ludźmi. Z burt okrętu przez całą jego długość wystają wiosła. Z tyłu do okrętu podpływają dwie długie, wąskie łodzie z wiosłującymi marynarzami.

Turcja żądała od władz polsko‑litewskich likwidacji Kozaczyzny. Jednakże Rzeczpospolita nie mogła sobie na takie przedsięwzięcie pozwolić, gdyż Kozacy odgrywali pożyteczną rolę militarną, wspomagając zazwyczaj niezbyt liczne wojsko polskie podczas toczonych na przełomie XVI i XVII w. wojen z Moskwą, Szwecją czy Turcją. Kozacy tworzyli także zaporę przed niszczącymi najazdami Tatarów, dla których ważne źródło utrzymania stanowił rozbój. Kością niezgody była również sprawa rejestru, jak nazywano spis Kozaków służących w armii polsko‑litewskiej, którym wypłacano żołd. Kozacy uważali wpis do rejestru za bardzo prestiżowy i konsekwentnie dążyli do jego poszerzenia, na co Rzeczypospolitej na ogół brakowało funduszy. Król zwiększał rejestr w czasach wojny, by zmniejszać go po ich zakończeniu. Brak konsekwencji wobec Kozaków był najgorszą możliwą strategią. Do najbardziej zrewoltowanej grupy Kozaków należeli bowiem tzw. “wypiszczycy”, czyli Kozacy wypisani z rejestru, ponieważ tracili żołd i przywileje. Niewpisanych do rejestru Kozaków szlachta zamierzała sprowadzić do ludności zależnej. Kozacy, uważający się za ludzi wolnych, nie chcieli się na to godzić. Przeciwnie – uważali, że należy ich traktować na równi ze szlachtą.

RzAkdGUorUOc9

Fotografia przedstawia pomnik mężczyzny z szablą przy boku i berłem królewskim w ręku. Ma wąsy i brodę oraz okrągłe nakrycie głowy. Nad nim na szczycie widać krzyż. Po obu stronach w kamieniu wmurowane są inne postacie ubrane w długie szaty, trzymające ręce złożone przed sobą. Pod pomnikiem leży wieniec z kwiatów. W oddali widać pola i lasy.

Kiedy w 1596 r. w Brześciu Litewskim doszło w Rzeczypospolitej do zawarcia unii między prawosławiem a Kościołem katolickim, do dawnych sporów dołączył nowy. Część prawosławnych na Ukrainie odrzuciła unię, na co władza odpowiedziała ograniczaniem praw tej grupy ludności. Mimo tego że w już czasach rządów Zygmunta III i Władysława IV Rzeczpospolita pogodziła się z istnieniem prawosławnej hierarchii kościelnej Rusini nadal czuli się szykanowani. Brakowało im jednak naturalnych obrońców i przywódców, gdyż u schyłku XVII stulecia spora część ukraińskiego możnowładztwa oraz szlachty polonizowała się i przechodziła na katolicyzm. Z braku własnych elit prawosławni Rusini postrzegali Kozaków jako obrońców wiary. Kozacy, pomimo że byli raczej obojętni wobec religii, weszli w tę rolę. Ukraińscy chłopi szukali także protekcji Kozaków w sprawie zwiększania obciążeń wobec właścicieli ziemskich. W drugiej połowie XVI w. na Ukrainie powstały wielkie magnackie latyfundialatyfundiumlatyfundia Zbaraskich, Wiśniowieckich czy Potockich. W początku XVII w. magnaci rozpoczęli masową kolonizację południowej Ukrainy, sprowadzając tam chłopów z innych jej części i obiecując wolniznę nawet do 30 lat. Kiedy wolnizna się kończyła, domagali się opłacanie przez chłopów czynszów (na Ukrainie prawie nie było pańszczyzny, bo było bardzo mało folwarków). Chłopi na czynsz nie mieli, bo ze względu na niewielką liczbę miast nie mieli komu sprzedawać płodów rolnych. Czynsze chłopskie od miejscowej szlachty dzierżawili i zbierali często Żydzi, co wywoływało do nich nienawiść chłopów. Sytuacja na Ukrainie stawała się zatem bardzo niespokojna, zaś borykająca się z problemami finansowymi Rzeczpospolita nie zdołała wypracować spójnej polityki względem Kozaków.

Buntownicy

RtvJZf8QdbgeU1

Fotografia przedstawia mężczyznę ubranego w tradycyjny kozacki strój siedzącego na ulicy i grającego na instrumencie ze strunami. Ma długie siwe wąsy, ogolona głowę z pozostawionym pasmem włosów na czubku głowy. Ubrany jest w granatowy płaszcz z czerwonymi mankietami.

Niezadowoleni z polityki Rzeczypospolitej Kozacy wzniecali kolejne powstania popierane na ogół przez ukraińskich chłopów. Na czele pierwszego z nich stanął szlachcic z Podlasia Krzysztof Kosiński (1591–1593), któremu udało się odnieść spore sukcesy, takie jak zajęcie Białej Cerkwi. Kolejne z wielkich powstań kozackich (1594–1596) pod dowództwem Semena Nalewajki rozprzestrzeniło się poza Ukrainę – na ziemie litewskie. Rzeczpospolitej udało się je opanować dopiero w wyniku sporego wysiłku militarnego. Wojska Rzeczypospolitej do triumfu poprowadził hetman polny Stanisław Żółkiewski. Zastosowane przez niego surowe represje wobec uczestników zrywu Nalewajki nie zapobiegły kolejnym powstaniom, do których dochodziło w latach 1625, 1630, 1637 i 1638. Brutalne tłumienie buntów tylko podsycało wzajemną wrogość. Ewidentne niezadowolenie ludności Ukrainy z polityki zwiększania obciążeń chłopskich wobec właścicieli ziemskich oraz dyskryminacji prawosławia nie zmieniło w sposób istotny działań Rzeczpospolitej. Kolejne powstania kozackie utwierdziły szlachtę w przekonaniu, że wystarczającym lekarstwem są jeszcze ostrzejsze represje. W nieodległej przyszłości brak spójnej, pojednawczej i uwzględniającej aspiracje Rusinów polityki wobec Ukrainy miał się na Rzeczypospolitej srodze zemścić.

Słownik

Słowa kluczowe

czajka, Dzikie Pola, kozacy, latyfundia, „Kresy”, Morze Czarne, Ukraina, sicz, step, Zaporoże

Bibliografia

M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2011.

W.A. Serczyk, Na Dalekiej Ukrainie, Kraków 1984.

Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989.