Handel w średniowieczu

Wymianę prowadzono w miastach, w których w wyznaczone dni targowe handlowano na stałych rynkach, a z okazji świąt świętych patronów odbywały się doroczne targi, na które przyjeżdżali kupcy z dalszych stron. Lokalny ośrodek skupiał zwykle wymianę z wsiami odległymi o najwyżej kilka dni drogi, czasem z sąsiednimi miastami. Handlowano głównie żywnością i wyrobami rzemiosła. Niektóre z tych ośrodków, położone na przecięciu szlaków handlowych, zyskiwały charakter regionalny lub nawet ogólnoeuropejski. Dotyczyło to też dużych portów rzecznych lub morskich.

R1RT9REN91fzZ1

Ilustracja przedstawia pięć postaci przy murze oraz dwa woły. Postaci mają na głowach czapki oraz ubrane są w stroje ze spódnicami.

Do największych ośrodków handlowych w późnym średniowieczu należały m.in.: Wenecja, Genua, Brugia, Gandawa, Londyn, Lubeka, Hamburg, które połączone były stałymi szlakami. Możliwości przewozowe statków średniowiecznych (ok. 400 ton) także były znacznie większe od przeciętnych starożytnych. Przedmiotami wielkiego handlu stały się przede wszystkim: zboże, wełna, sukno, sól, wino, ryby, a na południu Europy, głównie za pośrednictwem włoskich miast, także towary sprowadzane z LewantuLewantLewantu, jak jedwab, pachnidła, przyprawy korzenne. Handel ten był kontrolowany przez związki miast – hanzyhanzahanzy. Hanza londyńska skupiała miasta angielskie sprzedające wełnę, i niderlandzkie handlujące suknem, hanza niemiecka – wielki handel w północnej Europie, a Liga Lombardzka – miasta północnowłoskie. Związki te czuwały nad bezpieczeństwem szlaków handlowych, negocjowały korzystne umowy dla swoich członków, a nawet prowadziły wojny.

Dualizm w rozwoju Europy w epoce nowożytnej

W epoce nowożytnej nasilił się ruch w handlu lokalnym na Zachodzie. Wieś stale potrzebowała artykułów rzemieślniczych, a miasta – żywności. Miasta na szlakach międzynarodowego handlu bogaciły się znacznie szybciej niż ośrodki lokalne. Wprawdzie następowały zmiany w wyniku przemian politycznych (np. rozpad hanzy niemieckiej) i gospodarczych (wzrost znaczenia Antwerpii, a później Amsterdamu), ale rozkwit wielkiego handlu od XVI w. na niespotykaną dotąd skalę stał się faktem. Na to tempo wpływ miało wiele czynników: wzrost liczby ludności, szybki rozwój miast, rozwój produkcji i wielkie odkrycia geograficzne.

RQhTWPREsb91I

Zdjęcie przedstawia dwa palce, które są zabarwione na czerwono.

R1DqvktQLmf7u

Zdjęcie przedstawia skupisko małych, włochatych owadów.

Nie bez znaczenia były też rewolucyjne zmiany w konstrukcji środków transportu, przede wszystkim statków. Z Ameryki napłynęły nowe towary: koszenila, kakao, ziemniaki i kukurydza. Malało z kolei znaczenie handlu z Bliskim Wschodem, tym bardziej że sprowadzane za jego pośrednictwem towary zaczęto uprawiać w amerykańskich koloniach (np. kawę i trzcinę cukrową) lub przywożono bezpośrednio z Indii (herbata, barwniki, przyprawy).

O ile większość tych towarów miała charakter luksusowy, o tyle ziemniaki, od XVIII w. uprawiane masowo, uratowały Europę od klęski głodu. Ale jeszcze w XVI i XVII w. zapotrzebowanie miast na żywność spowodowało gwałtowny skok jej cen w stosunku do towarów rzemieślniczych zwany rewolucją cen. Mieszkańcy miast, aby się wyżywić, musieli sprzedawać coraz więcej wyrobów rzemiosła, które przez to taniały. Rozwierały się tzw. nożyce cen – rosły ceny żywności, spadały zaś produkcji rzemieślniczej. Do tego do miejskich ośrodków napływali kolejni chętni do osiedlenia się. Spadek cen wyrobów rzemieślniczych wzmagało jednocześnie wprowadzenie masowych metod produkcji.

Często wskazuje się również na napływ srebra z Nowego Świata (dzięki czemu ten kruszec mocno staniał) jako najważniejszą przyczynę zjawiska nożyc cen, ale trzeba tu być ostrożnym. Współczesne badania izotopów srebra w monetach wykazały, że meksykańskie srebro nie napływało do Europy aż tak szybko, by być głównym powodem wzrostu cen, więc jego znaczenie gospodarcze mogło być mniejsze, niż sądziliśmy do tej pory.

Liczba ludności się zwiększała, tymczasem zachodnia Europa nie była w stanie przy istniejących technikach rolnych wyprodukować więcej żywności. Ale na wschód od Łaby były jeszcze rezerwy. Tam w średniowieczu, z powodu niskiego zaludnienia, nie zajęto jeszcze całej ziemi nadającej się pod uprawę. Teraz, kiedy wystąpiła koniunktura na towary rolne i surowce dla rzemiosła, wschodnia część kontynentu stała się ich eksporterem. Miało to poważne skutki dla jej rozwoju społecznego – powróciła zależność pańszczyźnianapańszczyznapańszczyźniana chłopa. Handel lokalny w tym rejonie Europy uległ więc ograniczeniu – chłop nie musiał już sprzedawać swojego zboża, by mieć pieniądze na czynszczynszczynsz dla pana, wystarczyła niewielka sprzedaż w celu zdobycia potrzebnych produktów rzemiosła. Z kolei masowy handel dalekosiężny – rzeczny i morski – przeżywał rozkwit. Europa podzieliła się na dwie części – rozwijającą się w miarę równomiernie część zachodnią, uzupełniającą niedobory żywności importem ze Wschodu, i na część wschodnią, za Łabą, będącą zapleczem rolniczym i surowcowym tej pierwszej. Na początku tej wymiany bilans dla Wschodu był korzystniejszy. Zmieniło się to w drugiej połowie XVII w., kiedy ceny towarów rolnych spadły wskutek zmian w przyroście ludności, wprowadzenia na Zachodzie zmian w rolnictwie, zwłaszcza osuszania bagien, sadzenia nowych roślin, np. ziemniaków, stosowania nowych technik uprawy, w tym płodozmianupłodozmianpłodozmianu. Powstawały duże gospodarstwa specjalizujące się w określonym rodzaju produkcji, a zanikały te przynoszące słabe zyski. Rozwijała się gospodarka towarowo‑pieniężna, do czego przyczyniły się m.in. dzierżawienie przez właścicieli ziemskich ziemi za czynsz i rozwój produkcji manufakturowej. Z czasem przestało funkcjonować poddaństwo osobiste chłopów. Mogli oni przenosić się do miast, gdzie byli potrzebni jako siła robocza w zaczynającym się rozwijać przemyśle.

Nakład i manufaktura

Już w późnym średniowieczu szukano metod zmniejszenia cen produkcji rzemieślniczej. Zależało na tym przede wszystkim kupcom, którzy woleli szybszy obrót towarem, co przy wysokich cenach było raczej niemożliwe. CechycechCechy pilnowały, by rzemieślnicy uzyskiwali wysokie ceny. W tej sytuacji kupcy przejęli na siebie rolę organizatorów produkcji, umieszczając ją poza miastami, czyli poza zasięgiem cechów. Wzorem była produkcja sukna, obok budownictwa, szkutnictwa i metalurgii najbardziej złożony proces technologiczny średniowiecza. Aby uzyskać masowe ilości przędzy wełnianej, zatrudniano setki prządek na wsiach. Kobiety po skończonych pracach polowych produkowały przędzę z dostarczonej wełny. Czemu nie powtórzyć tego w przypadku innych rzemiosł? Kupiec będący nakładcą dostarczał więc materiał i narzędzia, a mieszkańcy wsi wykonywali proste czynności, niewymagające szczególnych umiejętności. Kupiec płacił tylko za tę pracę, bo materiał i narzędzia należały do niego. Przewoził następnie półprodukty w inne miejsce, gdzie znowu dokonywano ich prostej obróbki. I tak aż do końcowego montażu. Suma prostych czynności dawała skomplikowany produkt końcowy, może nie tej jakości, co produkt rzemieślnika, ale za to wytwarzany masowo i dzięki temu znacznie tańszy. Taki sposób produkcji nazywano nakładem albo manufakturą rozproszoną. Rodziła się też w ten sposób kooperacja – nie zawsze każdy kupiec zarządzał całością produkcji, np. przy wyrobie rusznic zwykle potrzebna była duża dokładność w tworzeniu lufy, więc te dostarczał w formie gotowej rzemieślnik kooperant lub zatrudniano ich nawet kilku.

R17iMNkb9MAKE1

Obraz przedstawia wnętrze, którego ściany są malowane przez malarza. Malarz maluje freski na lewej ścianie, siedzi na drewnianym stole, obok leżą farby oraz przyrządy do malowania. Na środku pomieszczenia stoi grupa postaci w kolorowych szatach, która ze sobą dyskutuje. Jedna z postaci wskazuje ręką na malarza.

W XVI w. wielu nakładców zaczęło się zastanawiać nad dalszym obniżaniem kosztów. A może wszystkich najemnych pracowników zgromadzić w jednym miejscu? Udałoby się zaoszczędzić na kosztach transportu… I tak powstały manufakturymanufakturamanufaktury, zakłady produkcyjne, które od dzisiejszych fabryk różnił mniejszy stopień rozdrobnienia czynności i mniejsze zastosowanie maszyn. W manufakturze większość czynności wykonywano ręcznie, nad czym musieli czuwać majstrzy – doświadczeni rzemieślnicy.

Wprowadzenie manufaktur miało poważne skutki. W wielu branżach rzemiosło podupadło, zastąpiła je tania produkcja manufakturowa. Z drugiej strony właściciele manufaktur gromadzili rosnące zyski. W połączeniu z funduszami, którymi obracały banki i giełda, doprowadziło to do początków akumulacji kapitału, czyli gromadzenia go w celu dalszych inwestycji.

Regulacja handlu, czyli merkantylizm

MerkantylizmmerkantylizmMerkantylizm to pogląd, który pojawiał się w myśli europejskiej już w XVI w. Prace teoretyczne najczęściej jednak dotyczyły tylko jednej branży (np. handlu zbożem, produkcji sukna), którą dany autor się zajmował. Dlatego trudno było na ich podstawie dotrzeć do istoty poglądu. Ta była dość prosta i sprowadzała się do stwierdzenia, że suma zysków wśród narodów jest stała – zysk jednego to strata drugiego, przy czym zyski dość jednoznacznie kojarzono z posiadaniem kruszców. Tak więc należało wspierać eksport (zwłaszcza gotowych produktów), zwalczać import (z wyjątkiem surowców). Państwo powinno regulować handel (nawet drobny), wpływać na produkcję, tworzyć korzystne monopole, zakładać kolonie, które można by eksploatować bez ograniczeń. Bogactwo narodu nie było utożsamiane z bogactwem obywateli, płace powinny być bowiem niskie, by „nie zachęcać do lenistwa”. Teoria merkantylizmu została sformułowana dopiero podczas rywalizacji Francji i Anglii z Niderlandami.

W drugiej połowie XVII w. rozwój handlu był nadzwyczaj szybki. Na wielką potęgę handlową (i w dużej mierze manufakturową) wyrosły Niderlandy (Holandia), które szczyciły się najtańszym transportem morskim, giełdą i rozbudowaną bankowością, ułatwiającą transakcje handlowe. Holendrzy na ogromną skalę pośredniczyli w przewozie produktów z innych krajów (np. zboża z Rzeczypospolitej). Budziło to zazdrość sąsiadów – Anglii i Francji.

Anglicy ograniczali handel niderlandzki przez tzw. akty nawigacyjne, które zakładały, że towary do Anglii może przywozić tylko ich producent albo angielski kupiec, natomiast Francja sprecyzowała i zastosowała koncepcję merkantylizmu.

Słownik