Stosunki państwo – Kościoły i związki wyznaniowe

W świecie współczesnym stosunki między państwem a Kościołami i związkami wyznaniowymi można rozpatrywać na kilku płaszczyznach:

  • w aspekcie społeczno‑kulturowym są to relacje między normami prawa stanowionego przez państwo a normami religijnymi;

  • w aspekcie politycznym jest to zakres gwarantowanej przez państwo wolności sumienia i wyznania;

  • w aspekcie prawno‑ustrojowym są to relacje między instytucjami państwa a instytucjami poszczególnych Kościołów lub związków wyznaniowych.

Modele relacji państwa z Kościołami i związkami wyznaniowymi

Rv7S8t9Ee4h1m1
Prezentacja.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z Kościołem katolickim

System stosunków państwo – Kościół katolicki w Polsce jest podobny do rozwiązań stosowanych w innych europejskich państwach demokratycznych. Spełnia on wymogi współczesnego prawa międzynarodowego oraz doktryny społecznej Soboru Watykańskiego II. Stosunki między państwem a Kościołem katolickim w Polsce dają gwarancję pełnej wolności religijnej i poszanowanie dla osób niewierzących. Jest to zawarte w preambule do KonstytucjikonstytucjaKonstytucji RP:

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

(…) my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej,
zarówno wierzący w Boga
będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna,
jak i nie podzielający tej wiary,
a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł,
równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski (…).

1 Źródło: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., dostępny w internecie: sejm.gov.pl [dostęp 5.08.2020 r.].

Funkcjonujący w Rzeczypospolitej Polskiej system relacji państwo – Kościół katolicki powstał po 1989 roku i opierał się początkowo na rozwiązaniach stanowionych w ustawach. Dopiero zawarcie konkordatu między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolskąkonkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polskąkonkordatu między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską z 28 lipca 1993 roku dało podstawy tych relacji, co potwierdziła następnie Konstytucja RP z 1997 roku. KonkordatkonkordatKonkordat został ratyfikowanyratyfikacjaratyfikowany 23 lutego 1998 roku przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a wszedł w życie dwa miesiące później.

R1ZyvsBl035U6
Ratyfikacja konkordatu między Rzecząpospolitą Polską i Stolicą Apostolską, 23.02.1998.
Źródło: Vaticannews.va, tylko do użytku edukacyjnego.

Konkordat – postanowienia

Konkordat podpisany przez Rzeczpospolitą Polską ze Stolicą Apostolską opiera się na trzech podstawowych zasadach:

Rm2UNALePWCGG1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: [bold]podstawowe zasady konkordatu[/]Elementy należące do kategorii [bold]podstawowe zasady konkordatu[/]Nazwa kategorii: wzajemna autonomia i niezależność państwa i Kościoła katolickiego, nazywana przyjaznym rozdziałem uznawanym za najlepszy model współżycia Kościoła katolickiego i państwaNazwa kategorii: wolność religijna w wymiarze indywidualnym i publicznymNazwa kategorii: bezstronność państwa w kwestiach światopoglądowych i religijnychKoniec elementów należących do kategorii [bold]podstawowe zasady konkordatu[/]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W art. 1 konkordatu mamy zapisaną następującą informację:

Konkordat między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską

Artykuł 1

Rzeczpospolita Polska i Stolica Apostolska potwierdzają, że Państwo i Kościół katolicki są – każde w swej dziedzinie – niezależne i autonomiczne oraz zobowiązują się do pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach i we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego.

2 Źródło: Konkordat między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską, dostępny w internecie: isap.sejm.gov.pl [dostęp 5.08.2020 r.].

Podobny zapis znajduje się w Konstytucji RP, dając wykładnię stosunków państwa ze wszystkimi Kościołami i związkami wyznaniowymi.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

Art. 25

  1. Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

1 Źródło: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., dostępny w internecie: sejm.gov.pl [dostęp 5.08.2020 r.].

Na podstawie tych zapisów państwo uznaje osobowość prawną Kościoła katolickiego, przyznaje mu autonomię w kwestii obsadzania stanowisk kościelnych oraz uznaje prawo Kościoła katolickiego do posługiwania się własnym prawem kanonicznym. Kościół ma pewne obowiązki wynikające z zapisów konstytucji – jest to troska o dobro wspólne, rozumiane jako społeczeństwo i państwo. Wolność religijna w Polsce jest zagwarantowana zapisami konstytucji oraz konkordatu.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

Art. 53

  1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.

  2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.

1 Źródło: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., dostępny w internecie: sejm.gov.pl [dostęp 5.08.2020 r.].

Gwarancje te oznaczają, że obowiązują one nie tylko w sferze życia prywatnego, lecz także publicznego, czego symbolem mogą być symbole religijne w instytucjach publicznych lub lekcje religii w publicznym systemie edukacji w Polsce.

Zasada bezstronności państwa w kwestiach światopoglądowych i religijnych wynika z idei świeckości państwa, która w treści Konstytucji RP została zastąpiona właśnie tym terminem.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

Art. 25

  1. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.

1 Źródło: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., dostępny w internecie: sejm.gov.pl [dostęp 5.08.2020 r.].

Tym samym Kościół katolicki w Polsce nie ma statusu religii uprzywilejowanej, jak to było w czasach II Rzeczypospolitej Polskiej. Konstytucja RP z 1997 r. stawia Kościół katolicki na równi z innymi kościołami i związkami wyznaniowymi, co potwierdzają ustawy przyznające identyczne uprawnienia innym Kościołom i związkom wyznaniowym.

Stosunki państwo polskie a inne Kościoły i związki wyznaniowe

Stosunki między państwem a innymi Kościołami i związkami wyznaniowymi opierają się na zasadach zapisanych w Konstytucji RP i ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 roku. Głosi ona równouprawnienie obywateli pod względem religii, potwierdza świecki charakter państwa, zniosła zasadę zwierzchnictwa państwa nad związkami wyznaniowymi oraz zezwala na rejestrację związków wyznaniowych według wymienionych w ustawie kryteriów.

Stosunki państwa polskiego z Polskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym

Podstawą prawną regulacji jest Konstytucja RP i jej zapisy o wolności sumienia i religii. Osobnym dokumentem regulującym stosunki między państwem polskim a Polskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym jest ustawa z dnia 4 lipca 1991 r.

Ustawa z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego

Rozdział 1

Przepisy ogólne

Art. 1. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, zwany dalej „Kościołem”, stanowi część Powszechnego Kościoła Prawosławnego i zachowuje z nim jedność w sprawach dogmatycznych i kanonicznych. Jest niezależny od jakiejkolwiek pozakrajowej władzy duchownej i świeckiej.

Art. 2. 1. Kościół rządzi się w swych sprawach wewnętrznych własnym prawem, swobodnie wykonuje władzę duchowną i jurysdykcyjną oraz zarządza swoimi sprawami.

  1. Kościół w swej działalności wewnętrznej posługuje się językiem staro- -cerkiewno‑słowiańskim i językami ojczystymi swych wyznawców.

Art. 3. 1. Ustawa określa zasady stosunku Państwa do Kościoła, w tym sytuację prawną i majątkową Kościoła.

  1. W sprawach odnoszących się do Kościoła, nieuregulowanych niniejszą ustawą, stosuje się ustawę z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965, z późn. zm.1) ).

Art. 4. 1. Problemy związane ze stosunkami między Państwem a Kościołem oraz sprawy interpretacji niniejszej ustawy rozpatrują wspólne zespoły składające się z upoważnionych przedstawicieli Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Świętego Soboru Biskupów, na zasadzie parytetu.

  1. Przepis ust. 1 nie narusza właściwości organów państwowych oraz organów Kościoła. (…)

3 Źródło: Ustawa z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, dostępny w internecie: isap.sejm.gov.pl [dostęp 5.08.2020 r.].

Inne związki wyznaniowe

W podobny sposób są uregulowane stosunki państwa polskiego z innymi Kościołami i związkami wyznaniowymi, których łącznie jest 166 w rejestrze Kościołów i innych związków wyznaniowych.

Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej

Art. 2
Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej korzysta w swem życiu wewnętrznem z pełnej wolności rządzenia się, w ramach praw obowiązujących, przepisami swego Statutu (Ustawy Wewnętrznej), uznanego przez Państwo w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Statut Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wraz z ustawą niniejszą podstawę prawną organizacji tego Związku.

Art. 3
Zwierzchnią władzę w Muzułmańskim Związku Religijnym w Rzeczypospolitej Polskiej oraz nadzór nad wykonywaniem obowiązków przez duchowieństwo i pieczę nad potrzebami religijnemi muzułman sprawuje Mufti Muzułmański w Rzeczypospolitej Polskiej z pomocą Najwyższego Kolegjum Muzułmańskiego.

muz Źródło: Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, dostępny w internecie: isap.sejm.gov.pl [dostęp 21.12.2020 r.].

Słownik

konkordat
konkordat

(z łac. concordatum – uzgodniony); umowa międzynarodowa zawierana między państwem a Stolicą Apostolską, regulująca sprawy dotyczące obu stron (pozycja Kościoła katolickiego w danym państwie, zapewnienie wolności nauczania religii i wypełniania misji, kwestie własności, ważności małżeństw sakramentalnych, wpływu władz państwowych na obsadę stolic biskupich itp.)

konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską
konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską

umowa międzynarodowa zawarta 28 lipca 1993 w siedzibie Rady Ministrów przez arcybiskupa Józefa Kowalczyka, ówczesnego nuncjusza apostolskiego w Polsce, i Krzysztofa Skubiszewskiego, ówczesnego ministra spraw zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej w rządzie Hanny Suchockiej

konstytucja
konstytucja

(z łac. constituo – urządzać, ustanawiać, regulować); akt prawny, określany także jako ustawa zasadnicza, która zazwyczaj ma najwyższą moc prawną w systemie źródeł prawa w państwie

ratyfikacja
ratyfikacja

(z fr. ratification); jeden ze sposobów wyrażenia ostatecznej zgody na związanie się umową międzynarodową przez upoważniony do tego organ państwowy