Druga kadencja sejmu

W 1790 r. kończył swoją kadencję sejm, zwołany dwa lata wcześniej do Warszawy. Posłom udało się uchwalić aukcję wojska, czyli zwiększyć jego liczebność do 100 tys. żołnierzy, oraz wprowadzić podatki na ten cel. Szlachta skupiona w stronnictwie patriotycznymstronnictwo patriotycznestronnictwie patriotycznym opracowała ponadto projekt reformy ustrojowej państwa. Sejm miał się nim zająć już w drugiej kadencji. Lipcowe sejmiki wybrały nową grupę posłów, którzy dołączyli do posłów pierwszej kadencji, i wypowiedziały się w kwestii planowanych reform. Stronnictwo patriotyczne mogło liczyć na poparcie sejmików dla kandydatury elektora saskiego Fryderyka Augusta III na wypadek bezkrólewia, jednak zdecydowana większość z nich nie zgodziła się na zniesienie wolnej elekcji. Ku zaskoczeniu patriotów przewagę w sejmie zdobyli stronnicy królewscy. Stanisław August zyskał poparcie opinii publicznej dzięki ugodowości i chęci współpracy z opozycją podczas pierwszej kadencji sejmu (w myśl hasła „Król z narodem, naród z królem”). Ponadto okazało się, że słusznie ostrzegał opozycję przed Prusami: w czasie, kiedy zwołano sejmiki, Fryderyk Wilhelm II – wbrew wcześniejszym ustaleniom z Polakami – podpisał z Austrią konwencję w Reichenbach (Dzierżoniowie). Austria zobowiązała się w niej do zawieszenia wojny z Turcją i przyjęcia traktatu pokojowego bez wysuwania roszczeń terytorialnych. W zamian cesarz Leopold II miał zyskać pomoc Fryderyka Wilhelma II w pacyfikowaniu antyhabsburskich nastrojów w Belgii. Zbliżenie dotąd rywalizujących ze sobą zaborców niekorzystnie prognozowało Rzeczpospolitej.

Wielkie pojednanie

Korzystne dla króla wyniki sejmików doprowadziły do jego zbliżenia z opozycją. 4 grudnia 1790 r. przywódca patriotów Ignacy Potocki spotkał się ze Stanisławem Augustem w celu pojednania i nawiązania współpracy mającej doprowadzić do zmiany ustroju. Odtąd dwór i stronnictwo patriotyczne miały wspólnego wroga w postaci obozu hetmańskiego, który dążył do udaremnienia reform. Za najniebezpieczniejszy pomysł uważał on zniesienie wolnej elekcji – jednego z fundamentów wolności szlacheckiej.

R1aSO4L0gDmQ4

Ilustracja przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma pociągłą twarz, wysokie czoło i brak włosów na czubku głowy, prosty nos, małe usta oraz ciemne, wąskie brwi. Ubrany jest w ciemną szatę. Prawą dłonią przyciska do piersi zwinięty w rulon papier.

PreludiumpreludiumPreludium

Wniesienie pod obrady sejmu nowej konstytucjikonstytucjakonstytucji poprzedziło uchwalenie dwóch ważnych ustaw, które zostały później przez nią zagwarantowane: ustawy o sejmikach i ustawy o miastach. Sejmiki miały odtąd podejmować decyzje większością głosów, a wybrani na nich posłowie nie musieli już przestrzegać instrukcji sejmikowych. Inną ważną decyzją było wprowadzenie cenzusu majątkowego i tym samym odebranie prawa do głosowania szlachcie nieposiadającej ziemi.

RRvbtxSdqLTpm

Ilustracja przedstawia grupę mężczyzn zebranych wzdłuż zabudowań miejskich. Ubrani są w długie płaszcze, krótkie spodnie, długie buty z cholewami i czapki. Przy pasie lub w ręku trzymają szable. Niektórzy z zebranych biją się, inni się ściskają, a mężczyzna na pierwszym planie czyta gazetę.

Miastom królewskim sejm przyznał większość praw, których domagali się mieszczanie w tzw. czarnej procesji. Odtąd nie mogli być oni więzieni bez wyroku sądowego, uzyskali prawo do nabywania ziemi oraz do pełnienia niektórych funkcji publicznych. Miasta zostały wyjęte spod władzy starostów i wojewodów, a ich przedstawiciele zostali włączeni do życia politycznego; choć trzeba pamiętać, że ich rola na sejmie ograniczała się do zabierania głosu w sprawach miejskich i ekonomicznych. W końcu również szlachta mogła się zajmować działalnością dotąd zarezerwowaną dla mieszczan, np. handlem i rzemiosłem, co dawało nadzieję na pobudzenie gospodarki.

Spisek

Projekt konstytucji był gotowy w marcu 1791 r., jednak jego twórcy zdawali sobie sprawę, że może nie zostać przyjęty, jeżeli w głosowaniu udział wezmą wszyscy posłowie. Długo pracowali w sekrecie, szukając delegatów, którzy byliby gotowi poprzeć ustawę. Postanowili też użyć podstępu i włączyć projekt pod obrady sejmu 5 maja, kiedy obecność większości posłów w izbie była wątpliwa ze względu na dopiero co zakończoną przerwę świąteczną i zaplanowaną na ten dzień debatę na temat kwestii skarbowych. Tajemnicę udało się utrzymać do końca kwietnia – opozycja dowiedziała się o spisku i hetman Franciszek Ksawery Branicki rozesłał gońców, aby jego stronnicy jak najszybciej przybyli do Warszawy. Zwolennicy konstytucji zareagowali, przesuwając głosowanie na 3 maja. Zmobilizowali mieszczaństwo warszawskie, które zgromadzone przed zamkiem i na trybunach miało wiwatować w geście poparcia dla ustawy rządowej, a na ulicach pojawiła się gwardia królewska. Opozycja próbowała udaremnić starania obozu reformatorów. Jan Suchorzewski, poseł kaliski, zagroził nawet, że zabije własnego syna, jeżeli sejm przyjmie konstytucję. Młodemu Suchorzewskiemu nic się nie stało, a sejm przyjął ustawę, przy czym w obradach wzięło udział ok. 30 proc. posłów. Konstytucja miała być początkiem głębokich reform, jednak zarówno nielegalny sposób jej uchwalenia, jak i niektóre zapisy wywołały sprzeciw sporej części szlachty.

R1Eowby1GcNGG

Ilustracja przedstawia grupę mężczyzn zebranych w sali wokół mężczyzny stojącego na podwyższeniu. Ma on na głowie perukę. Prawą dłoń ma uniesioną do góry. Wszyscy ze sobą rozmawiają. Ludzi stoją w sali oraz na balkonach.

R1QTVcuD0At4f

Obraz przedstawia scenę zbiorową. Jest to pochód zmierzający ulicą Warszawy do Kolegiaty Świętego Jana. W centralnej części obrazu znajduje się Stanisław Małachowski, ówczesny marszałek sejmu, który jest trzymany przez dwóch mężczyzn i w swojej prawej ręce unosi tekst Konstytucji 3 maja. W lewej ręce trzyma laskę marszałkowską. Jego jasna sylwetka wyróżnia się na ciemniejszym tle. Po lewej stronie znajduje się król Stanisław August Poniatowski, który jest ubrany w czerwony płaszcz. Z tła obrazu wyłania się fasada Zamku Królewskiego z wieżą zakończoną kopułą oraz budynek Kolegiaty Świętego Jana.

Co zmieniła Konstytucja 3 maja?

Chociaż konstytucja deklarowała tolerancję dla różnowierców, za religię panującą została uznana wiara rzymskokatolicka, a odstępstwa od niej były zakazane i miały być surowo karane. Twórcy ustawy rządowej zdawali sobie sprawę z nastrojów społecznych, pamiętali, że kwestia równouprawnienia różnowierców stanowiła jeden z punktów zapalnych w czasie konfederacji radomskiej i barskiej, które to bezpośrednio doprowadziły do I rozbioru.
Konstytucja utrzymywała stanowy charakter stosunków społecznych, wiodącą rolę w państwie nadal miała odgrywać szlachta. Nowością było potraktowanie wszystkich mieszkańców w kategorii obywateli stanowiących jeden naród. Poprawiła się pozycja społeczna mieszczaństwa i chłopstwa: wcześniej uchwalona ustawa o miastach została zagwarantowana, a państwo wzięło pod opiekę chłopów. Co prawda wolność mogli uzyskać dopiero na mocy porozumienia ze szlachtą, jednak ustawa doceniała ich wkład w rozwój kraju.

Przed wprowadzeniem Konstytucji 3 maja ustrój Rzeczpospolitej nazywany był monarchią mieszanąmonarchia mieszanamonarchią mieszaną, w której trzy siły – król, wybrani na sejmikach posłowie na sejm i senatorzy – wzajemnie się równoważyły. Konstytucja ustanowiła monarchię konstytucyjnąmonarchia konstytucyjnamonarchię konstytucyjną.

Słownik

Słowa kluczowe

Konstytucja 3 maja, Sejm Wielki, Sejm Czteroletni, Rzeczpospolita w XVIII w., rozbiory Polski, rozbiory Rzeczypospolitej

Bibliografia

Ł. Kądziela, Narodziny Konstytucji 3 maja, Warszawa 1991.

M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2004.

E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.

J. Łojek, Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 maja, Warszawa 1988.