Druga kadencja sejmu

W 1790 r. kończył swoją kadencję sejm, zwołany dwa lata wcześniej do Warszawy. Posłom udało się uchwalić aukcję wojska, czyli zwiększyć jego liczebność do 100 tys. żołnierzy, oraz wprowadzić podatki na ten cel. Szlachta skupiona w stronnictwie patriotycznymstronnictwo patriotycznestronnictwie patriotycznym opracowała ponadto projekt reformy ustrojowej państwa. Sejm miał się nim zająć już w drugiej kadencji. Lipcowe sejmiki wybrały nową grupę posłów, którzy dołączyli do posłów pierwszej kadencji, i wypowiedziały się w kwestii planowanych reform. Stronnictwo patriotyczne mogło liczyć na poparcie sejmików dla kandydatury elektora saskiego Fryderyka Augusta III na wypadek bezkrólewia, jednak zdecydowana większość z nich nie zgodziła się na zniesienie wolnej elekcji. Ku zaskoczeniu patriotów przewagę w sejmie zdobyli stronnicy królewscy. Stanisław August zyskał poparcie opinii publicznej dzięki ugodowości i chęci współpracy z opozycją podczas pierwszej kadencji sejmu (w myśl hasła „Król z narodem, naród z królem”). Ponadto okazało się, że słusznie ostrzegał opozycję przed Prusami: w czasie, kiedy zwołano sejmiki, Fryderyk Wilhelm II – wbrew wcześniejszym ustaleniom z Polakami – podpisał z Austrią konwencję w Reichenbach (Dzierżoniowie). Austria zobowiązała się w niej do zawieszenia wojny z Turcją i przyjęcia traktatu pokojowego bez wysuwania roszczeń terytorialnych. W zamian cesarz Leopold II miał zyskać pomoc Fryderyka Wilhelma II w pacyfikowaniu antyhabsburskich nastrojów w Belgii. Zbliżenie dotąd rywalizujących ze sobą zaborców niekorzystnie prognozowało Rzeczpospolitej.

Wielkie pojednanie

Korzystne dla króla wyniki sejmików doprowadziły do jego zbliżenia z opozycją. 4 grudnia 1790 r. przywódca patriotów Ignacy Potocki spotkał się ze Stanisławem Augustem w celu pojednania i nawiązania współpracy mającej doprowadzić do zmiany ustroju. Odtąd dwór i stronnictwo patriotyczne miały wspólnego wroga w postaci obozu hetmańskiego, który dążył do udaremnienia reform. Za najniebezpieczniejszy pomysł uważał on zniesienie wolnej elekcji – jednego z fundamentów wolności szlacheckiej.

R1aSO4L0gDmQ4
Marcello Bacciarelli, Scipione Piatolli, druga połowa XVIII wieku. Ważnym mediatorem między dworem a patriotami był ksiądz Scipione Piattoli – na początku sejmu zagorzały przeciwnik Stanisława Augusta Poniatowskiego, a z czasem jego stronnik. Król, Piattoli, Ignacy Potocki oraz Hugo Kołłątaj stanowili najważniejsze ogniwa w grupie przygotowującej nową konstytucję.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

PreludiumpreludiumPreludium

Wniesienie pod obrady sejmu nowej konstytucjikonstytucjakonstytucji poprzedziło uchwalenie dwóch ważnych ustaw, które zostały później przez nią zagwarantowane: ustawy o sejmikach i ustawy o miastach. Sejmiki miały odtąd podejmować decyzje większością głosów, a wybrani na nich posłowie nie musieli już przestrzegać instrukcji sejmikowych. Inną ważną decyzją było wprowadzenie cenzusu majątkowego i tym samym odebranie prawa do głosowania szlachcie nieposiadającej ziemi.

RRvbtxSdqLTpm
Jan Piotr Norblin, Bójka szlachty na sejmiku, druga połowa XVIII wieku. Twórcy ustawy o sejmikach i ci, którzy ją poparli, wierzyli, że jeśli odbiorą część praw obywatelskich szlachcie bez ziemi, położą kres nagminnemu kupowaniu głosów biednej szlachty przez magnatów. Podobne zapisy znalazły się w Kodeksie Zamoyskiego, odrzuconym przez sejm w 1780 roku.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Miastom królewskim sejm przyznał większość praw, których domagali się mieszczanie w tzw. czarnej procesji. Odtąd nie mogli być oni więzieni bez wyroku sądowego, uzyskali prawo do nabywania ziemi oraz do pełnienia niektórych funkcji publicznych. Miasta zostały wyjęte spod władzy starostów i wojewodów, a ich przedstawiciele zostali włączeni do życia politycznego; choć trzeba pamiętać, że ich rola na sejmie ograniczała się do zabierania głosu w sprawach miejskich i ekonomicznych. W końcu również szlachta mogła się zajmować działalnością dotąd zarezerwowaną dla mieszczan, np. handlem i rzemiosłem, co dawało nadzieję na pobudzenie gospodarki.

Spisek

Projekt konstytucji był gotowy w marcu 1791 r., jednak jego twórcy zdawali sobie sprawę, że może nie zostać przyjęty, jeżeli w głosowaniu udział wezmą wszyscy posłowie. Długo pracowali w sekrecie, szukając delegatów, którzy byliby gotowi poprzeć ustawę. Postanowili też użyć podstępu i włączyć projekt pod obrady sejmu 5 maja, kiedy obecność większości posłów w izbie była wątpliwa ze względu na dopiero co zakończoną przerwę świąteczną i zaplanowaną na ten dzień debatę na temat kwestii skarbowych. Tajemnicę udało się utrzymać do końca kwietnia – opozycja dowiedziała się o spisku i hetman Franciszek Ksawery Branicki rozesłał gońców, aby jego stronnicy jak najszybciej przybyli do Warszawy. Zwolennicy konstytucji zareagowali, przesuwając głosowanie na 3 maja. Zmobilizowali mieszczaństwo warszawskie, które zgromadzone przed zamkiem i na trybunach miało wiwatować w geście poparcia dla ustawy rządowej, a na ulicach pojawiła się gwardia królewska. Opozycja próbowała udaremnić starania obozu reformatorów. Jan Suchorzewski, poseł kaliski, zagroził nawet, że zabije własnego syna, jeżeli sejm przyjmie konstytucję. Młodemu Suchorzewskiemu nic się nie stało, a sejm przyjął ustawę, przy czym w obradach wzięło udział ok. 30 proc. posłów. Konstytucja miała być początkiem głębokich reform, jednak zarówno nielegalny sposób jej uchwalenia, jak i niektóre zapisy wywołały sprzeciw sporej części szlachty.

Co zmieniła Konstytucja 3 maja?

Chociaż konstytucja deklarowała tolerancję dla różnowierców, za religię panującą została uznana wiara rzymskokatolicka, a odstępstwa od niej były zakazane i miały być surowo karane. Twórcy ustawy rządowej zdawali sobie sprawę z nastrojów społecznych, pamiętali, że kwestia równouprawnienia różnowierców stanowiła jeden z punktów zapalnych w czasie konfederacji radomskiej i barskiej, które to bezpośrednio doprowadziły do I rozbioru.
Konstytucja utrzymywała stanowy charakter stosunków społecznych, wiodącą rolę w państwie nadal miała odgrywać szlachta. Nowością było potraktowanie wszystkich mieszkańców w kategorii obywateli stanowiących jeden naród. Poprawiła się pozycja społeczna mieszczaństwa i chłopstwa: wcześniej uchwalona ustawa o miastach została zagwarantowana, a państwo wzięło pod opiekę chłopów. Co prawda wolność mogli uzyskać dopiero na mocy porozumienia ze szlachtą, jednak ustawa doceniała ich wkład w rozwój kraju.

Władza ustawodawcza – sejm i senat

Sejm składał się z posłów wybranych na sejmikach oraz reprezentantów miast, mających głos w sprawach miejskich i ekonomicznych. Izba poselska podejmowała decyzje większością głosów: uchwalała nowe prawa, podatki, decydowała o wojnie i pokoju, zaciąganiu kredytów, biciu monety oraz kontrolowała władzę wykonawczą. Sejm wybierano co dwa lata i miał on charakter „gotowy”, co oznaczało, że mógł się zebrać w sytuacji kryzysowej bez konieczności zwoływania sejmików.

Senat składał się z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów, a przewodniczył mu król. Obradował oddzielnie i miał prawo weta – po jego zastosowaniu ustawa wracała do izby poselskiej w nowej kadencji i mogła wejść w życie po ponownym głosowaniu.

Władza wykonawcza – król i Straż Praw

Król stał na czele władzy wykonawczej. Powoływał senatorów, ministrów, urzędników i oficerów (oprócz tych powoływanych przez sejm lub sejmiki). Miał prawo łaski i dowodził armią w czasie wojny. Konstytucja zniosła wolną elekcję, podkreślając szkodliwość rywalizacji między partiami politycznymi w czasie bezkrólewia oraz wpływy obcych państw na przebieg elekcji. Następcą tronu po śmierci Stanisława Augusta miał zostać elektor saski Fryderyk August III.

Straż Praw składała się z prymasa (jednocześnie przewodniczącego Komisji Edukacji Narodowej) oraz pięciu ministrów, powoływanych przez króla. Ministrowie byli odpowiedzialni za nadzór nad pracą poszczególnych działów administracji publicznej: policji, pieczęci (sprawy wewnętrzne), spraw zagranicznych, wojska i skarbu. Odpowiadali za swoje decyzje przed sejmem.

Władza sądownicza – sądy

Sądy były niezależne od pozostałych władz. Szlachta oddawała swoje sprawy do sądów ziemskich wojewódzkich i powiatowych, których sędziowie wybierani byli przez sejmiki. Od wyroku wydanego przez te sądy można było się odwołać, tak jak dotąd, do trybunału. Podobną strukturę miały sądy miejskie, z tym że w tym przypadku sądem apelacyjnym był sąd asesorski. Utrzymano sądownictwo pańskie nad chłopami w dobrach prywatnych i kościelnych oraz sądy referendarskie dla chłopów w królewszczyznach. Nowością była zapowiedź utworzenia specjalnych sądów dla chłopów wolnych.

Przed wprowadzeniem Konstytucji 3 maja ustrój Rzeczpospolitej nazywany był monarchią mieszanąmonarchia mieszanamonarchią mieszaną, w której trzy siły – król, wybrani na sejmikach posłowie na sejm i senatorzy – wzajemnie się równoważyły. Konstytucja ustanowiła monarchię konstytucyjnąmonarchia konstytucyjnamonarchię konstytucyjną.

Słownik

konstytucja
konstytucja

(łac. constitutio – ustrój, ustanowienie) najważniejsza ustawa w państwie, określająca ogólne zasady jego ustroju

monarchia konstytucyjna
monarchia konstytucyjna

forma rządów, w której władzę sprawują monarcha i organ przedstawicielski (parlament), a ich uprawnienia określa konstytucja

monarchia mieszana
monarchia mieszana

(łac. monarchia mixta) forma rządów, w której władzę sprawują trzy równoważące się ciała: król, senat (arystokracja) i izba poselska (szlachta, naród polityczny)

stronnictwo patriotyczne
stronnictwo patriotyczne

ugrupowanie polityczne, które skupiało polityków dążących do przeprowadzenia reform ustrojowych i społecznych w okresie Sejmu Czteroletniego; na jego czele stali Adama Kazimierz Czartoryski i Ignacy Potocki; pod koniec 1790 r. obóz ten połączył się z dworem i wspólnie z nim pracował nad Konstytucją 3 maja

królewszczyzna
królewszczyzna

dobra królewskie, składała się z majątków ziemskich i miast we wszystkich dzielnicach kraju

preludium
preludium

(łac. praeludium) tu: zdarzenie będące zapowiedzią czegoś

sąd referendarski
sąd referendarski

najwyższy sąd dla chłopa z dóbr królewskich

sąd asesorski
sąd asesorski

sąd, do którego wnoszono skargi przeciw miastom królewskim i który rozpatrywał apelacje (odwołania od wyroków) od sądów miejskich

Słowa kluczowe

Konstytucja 3 maja, Sejm Wielki, Sejm Czteroletni, Rzeczpospolita w XVIII w., rozbiory Polski, rozbiory Rzeczypospolitej

Bibliografia

Ł. Kądziela, Narodziny Konstytucji 3 maja, Warszawa 1991.

M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2004.

E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.

J. Łojek, Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 maja, Warszawa 1988.