NeologizmneologizmNeologizm jest definiowany jako nowy element pojawiający się w języku. Powstawanie nowych wyrazów, ich znaczeń czy połączeń należy do najczęstszych sposobów wzbogacania zasobu leksykalnego polszczyzny.

Wyróżnia się neologizmy:

• słowotwórcze – wyrazy nowe pod względem formy i znaczenia, utworzone zgodnie z regułami słowotwórstwasłowotwórstwosłowotwórstwa,

• znaczeniowe, tzw. neosemantyzmy – wyrazy już istniejące w języku, ale przybierające nowe znaczenia, bez zmiany formy,

• frazeologiczne – nowe, względnie stałe połączenia istniejących wyrazów.

Są to wyrazy nowe zarówno pod względem formy, jak i znaczenia, tworzone z elementów obecnych w języku zgodnie z zasadami słowotwórstwa. Dodanie formantuformantformantu do tematu słowotwórczego tworzy nowe wyrazy, np. przegląd-(ać) + -arka → przeglądarka, super- + -owy → superowy). Często towarzyszą temu oboczności głoskowe. Neologizmy słowotwórcze bywały częstym zabiegiem poetyckim, a w przypadku niektórych autorów stały się ich znakiem rozpoznawczym.

W cytowanym wierszu Jasieńskiego neologizmów słowotwórczych jest kilka:

• za+list+owieć: czasownik utworzony najpierw za pomocą formantu -owieć dodanego do tematu słowotwórczego list- powstałego od wyrazu podstawowego liść, a następnie wzbogacony o prefiks za-, nadający czasownikowi aspekt dokonany i znaczenie początku czynności (tak jak w zawahać się względem wahać się);

• cich+o+sennie: złożenie utworzone z dwóch wyrazów podstawowych, określającego przymiotnika cichy i określanego przysłówka sennie, za pomocą formantu, nazywanego wrostkiem, -o-);

• cich+o+płacz: złożenie utworzone z dwóch wyrazów podstawowych, określającego przymiotnika cichy i określanego rzeczownika płacz, za pomocą wrostka -o-;

• cich+o+las: złożenie utworzone z dwóch wyrazów podstawowych, określającego przymiotnika cichy i określanego rzeczownika las, za pomocą wrostka -o-;

• pierwośni+anka: rzeczownik utworzony za pomocą formantu żeńskiego -anka (jak np. Świtezianka od Świteź) dodanego do tematu słowotwórczego pierwiosn- od wyrazu podstawowego pierwiosnek; wymiany głoskowe: s : ś, n : ń

• ekstaz+er+ka: rzeczownik utworzony najpierw za pomocą formantu męskiego -er dodanego do tematu słowotwórczego ekstaz- od wyrazu podstawowego ekstaza (co daje: ekstazer), a następnie przez dodanie formantu żeńskiego -ka (jak: bohaterka od bohater).

Neologizmy w wierszu Jasieńskiego są rezultatami jednostkowego aktu twórczego i nie przyjęły się w powszechnej praktyce językowej. Jednak mnóstwo neologizmów słowotwórczych powstaje na gruncie języka ogólnego i ulega przyswojeniu.

Związek frazeologicznyfrazeologizm, związek frazeologicznyZwiązek frazeologiczny to połączenie wyrazów, którego znaczenie nie wynika z sumy znaczeń tych wyrazów. Dla przykładu frazeologizm lać wodę oznacza ‘mówić/pisać dużo, ale nie na temat’, nie znaczy natomiast tego, co zwykłe połączenie składniowe wyrazów lać i woda. Kiedy w języku powstaje nowy związek frazeologiczny, mamy do czynienia z neologizmem frazeologicznym (neofrazeologizmem). O takich neofrazeologizmach pisze Andrzej Markowski:

R1SxQvehH0vI1

Zdjęcie przedstawia dużą salę z trzema marmurowymi kolumnami pośrodku. Na sali stoi okrągły stół, a przy nim stoją liczne krzesła.

Są to wyrazy istniejące w języku, ale zyskujące nowe znaczenia, w jakich dotąd ich nie używano. Nowe użycia starych form wyrazowych mogą wynikać m.in. z braku nazw dla nieznanych wcześniej rzeczy lub zjawisk (potrzeba nominatywna), jak również z potrzeby adekwatniejszego wyrażania myśli i emocji (potrzeba ekspresywna). Do pierwszej grupy zaliczają się takie nowe znaczenia wyrazów jak mysz 'przyrząd komputerowy'; wirus 'szkodliwe oprogramowanie komputerowe'; blok 'budynek wielopiętrowy'. Do drugiej należą zwłaszcza te znaczenia istniejących wcześniej wyrazów, które kwalifikuje się jako potoczne: burak 'ktoś bez wychowania, ogłady'; kapeć 'opona lub dętka, z której uszło powietrze'; typ 'chłopak, mężczyzna'.

Droga od powstania do ustalenia się nowego znaczenia w języku zwykle przedstawia się następująco:

RbC5FBooLAzAs

Zdjęcie przedstawia nowoczesny budynek mieszkalny wybudowany między dwoma innymi, starymi budynkami.

U podstaw neosemantyzacji leży przeniesienie znaczenia, najczęściej na zasadzie metaforyzacjimetaforyzacjametaforyzacji lub metonimizacjimetonimizacjametonimizacji:

Metaforyzacja to taka zmiana znaczeniowa, która jest spowodowana przeniesieniem znaczenia z jednego wyrazu na drugi na podstawie podobieństwa między nazywanymi przez te wyrazy obiektami. Renata Przybylska tak opisuje mechanizm tej zmiany:

Dobrym zobrazowaniem metaforyzacji w języku jest wyraz wirus (ang. virus ). Pod tym słowem rozumiano niegdyś wyłącznie cząstkę zakaźną, rozprzestrzeniającą się niezauważalnie i niebezpieczną dla organizmów żywych. Kiedy pojawiły się szkodliwe oprogramowania komputerowe, mające zdolność samopowielania się, wspólny element znaczeniowy przyczynił się do metaforycznego nazwania ich właśnie wirusami.

Metonimizacja polega na użyciu jednej nazwy w miejsce innej pod warunkiem rzeczywistej zależności między oznaczanymi przez nie obiektami. Np.: czytać Norwida znaczy: ‘czytać utwory Norwida’ – relacja autora do dzieła. Tego typu relacje, umożliwiające przesunięcia metonimiczne, mogą mieć różnorodną naturę.

Inne przesunięcia znaczenia wynikają m.in. z uogólnień znaczeniowych, czyli generalizacji (np. słownik w znaczeniu zasobu wyrazów, pierwotnie: wydawnictwo gromadzące wyrazy danego języka lub jego części albo porównujące ze sobą dwa języki pod względem leksykalnym), tendencji do skrótów (licencjat w znaczeniu: praca licencjacka, pierwotnie: tytuł zawodowy nadawany po ukończeniu pierwszego stopnia studiów, wymagających napisania i obrony pracy licencjackiej) czy zapożyczania znaczeń z innych języków (mysz w znaczeniu przyrządu komputerowego). O neosemantyzmach pochodzenia obcego przeczytasz tutaj: [odesłanie do materiału 1104].

Historyczna polszczyzna to jedno z wielu źródeł, które mogą dostarczyć interesujących obserwacji dotyczących nabywania przez wyrazy nowych znaczeń. Pozwala też dostrzec mechanizmy rządzące tymi zmianami.

Ponieważ do dawnej polszczyzny mamy dostęp wyłącznie przez teksty pisane, które zachowały się do dziś, to właśnie na podstawie wnikliwej analizy tej ograniczonej liczby tekstów językoznawcy wnioskują o przemianach w leksyce, w tym o przypadkach neosemantyzacji. Zenon Klemensiewicz podaje wiele przykładów zmian znaczeniowych w dobie średniopolskiej (od początków XVI w. do ósmego dziesięciolecia XVIII w.), np.:

W przytoczonych przykładach zwyciężyło jedno z dwóch znaczeń – nowe. Stare (‘stworzenie’ oraz ‘mowa’) zanikły. Jednak rywalizacja starego i nowego znaczenia nie jest z góry przesądzona na korzyść drugiego. Równie dobrze to nowe może się nie przyjąć. Może być również tak, że oba znaczenia pozostaną w użyciu.

Neologizmy znaczeniowe, czyli neosemantyzmy, to wyrazy, które już istnieją w języku, ale nadaje się im nowe znaczenie. Dzieje się to głównie na zasadzie metaforyzacji, metonimizacji bądź innych przesunięć znaczeniowych. Neosemantyzacja jest zjawiskiem wpisanym w mechanizmy rządzące językiem w ogóle. Nie ogranicza się więc do jednego języka ani do jednego okresu jego funkcjonowania w danej społeczności. Współcześnie najczęstsze przypadki neosemantyzacji dotyczą wyrazów, które przyjmują nowe znaczenia pod wpływem języka obcego – przede wszystkim języka angielskiego. Na przykład rozpowszechnione ostatnio w potocznej polszczyźnie wyrażenie zrobić (komuś) dzień to kalka z angielskiego made my day. Inne przykłady neosemantyzmów, których źródłem jest angielszczyzna, to mapa drogowa (road map) na określenie planu, harmonogramu postępowania czy pytanie: Jak mogę pomóc (How can I help you) zamiast istniejącego od dawna w polszczyźnie W czym mogę pomóc.

Słownik