Względność w poznaniu zmysłowym

Nasza wiedza o otaczającej nas rzeczywistości pochodzi w pierwszej kolejności z postrzeżeń zmysłowychpostrzeżenie zmysłowepostrzeżeń zmysłowych. Funkcjonując w świecie, stale odbieramy wrażenia pod wpływem bodźców wysyłanych przez środowisko. Nasza wrażliwość, zdolności odbiorcze (inaczej słyszy ktoś, kto ma słuch absolutny, niż osoby pozbawione takiej czułości na dźwięki) i warunki postrzegania (np. inaczej widzimy rzeczy w pełnym świetle, inaczej przy słabym oświetleniu) wpływają jednak znacząco na efekty zmysłowego postrzegania rzeczywistości. Rezultaty naszych postrzeżeń są zatem względne – zależą od postrzegającego podmiotu oraz okoliczności, w których poznanie to się dokonuje. Przekonanie o tym, że wiedza jest względna, określamy mianem relatywizmu poznawczegorelatywizm poznawczyrelatywizmu poznawczego. Relatywiści swe przekonania na temat względności poznania wywodzą właśnie od dostrzeżenia względności poznania zmysłowego.

Argumenty sofistów i sceptyków przeciw pewności wiedzy zmysłowej

To, że spostrzeżenia zmysłowe nie dają nam pewnej wiedzy o rzeczywistości, odkryli już starożytni. W dialogu Teajtet Platon przypominał ustami Sokratesa słowa sofisty Protagorasa. Myśliciel ten zasłynął twierdzeniem, które jest swoistym manifestem relatywizmu, iż człowiek jest miarą wszechrzeczy. Platon tak opisuje przekonanie sofistów o względności poznawania świata:

RXVGUnVWjPqS41

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy męskiej. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są niewielkie, poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest walna. Mężczyzna ma wysokie czoło. Włosy mężczyzny są półdługie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Najpełniejszy katalog zastrzeżeń wobec poznania zmysłowego sformułowali w III w. n.e. sceptycy. Uznali oni, że należy zawiesić wszelkie sądy o rzeczywistości, ponieważ nasze poznanie świata pochodzi ze zmysłów, a te nie dają nam żadnej pewności pozyskanej w ten sposób wiedzy. Argumenty przeciw tej pewności wymienia Sekstus Empiryk:

Kartezjusz o względności postrzegania zmysłowego

Także w nowożytności nie dowierzano zmysłom. Najbardziej znany wywód w tym w zakresie przeprowadził Kartezjusz. Pytał on, czy mamy jakiekolwiek powody, by ufać świadectwu zmysłów, które przecież mogą nas łudzić. Autor Rozprawy o metodzie wprowadził nawet do swych rozmyślań figurę potężnego ducha, który może nas wprowadzać w błąd, ukazując przed naszymi oczami różne obrazy świata, co do których przecież nie mamy żadnej pewności, że oddają prawdziwy obraz rzeczywistości. Poszukując pewności wiedzy, poddaje on w wątpliwość wartość poznania zmysłowego i zwraca uwagę na to, że przedmioty podlegające empirycznemu poznaniu są zmienne. Jego sceptycyzm ma charakter metodyczny – jest drogą dojścia do wiedzy pewnejwiedza pewnawiedzy pewnej, niezależnej od względnych wyników postrzegania zmysłowego. Pisał Kartezjusz:

Problem względności ludzkich postrzeżeń zmysłowych został częściowo rozwiązany dopiero w nowożytnych badaniach naukowych dzięki zastosowaniu przyrządów pomiarowych. Pozwoliły one na uniezależnienie poznania empirycznego od subiektywności danych powstałych w wyniku postrzegania przez narządy zmysłowe poszczególnych ludzi. Przyrządy naukowe pozwalały zapisywać i poddawać pomiarom badane zjawiska rzeczywistości, przetwarzając dane bez udziału jakiegokolwiek człowieka i jego aparatu zmysłowego. Musimy jednak pamiętać, że odczyt danych z przyrządów pomiarowych podlega także prawom subiektywności poznania i również może być przedmiotem złudzenia.

Słownik