Roman Ingarden

Ontologia

Ontologia stanowi najważniejszy dział filozofii Ingardena (polski filozof jest stawiany, obok Nicolaia HartmannaNicolai HartmannNicolaia Hartmanna, jako jeden z ostatnich wielkich ontologów). Uważał ontologię za „naukę pierwszą”, tzn. że nie potrzebuje ona w innych naukach poszukiwać założeń i przesłanek, ale że sama im ich dostarcza. Wyraźnie odróżniał ontologię od metafizyki. Ta ostatnia zajmuje się badaniem tego, co istnieje i jak istnieje, natomiast ontologia bada czyste możliwości i związki konieczne w bycie, bez względu na to, co faktycznie istnieje.

W pracach poświęconych tej problematyce, zwłaszcza w Sporze o istnienie świata, Ingarden przedstawił bardzo rozbudowaną, szczegółową klasyfikację zagadnień, problemów, pojęć, dziedzin i sposobów istnienia.

Za szczególnie interesujące uważa się przeprowadzone przez Ingardena analizy idei. Filozof dowodził, że każda ideaideaidea składa się z dwóch uzupełniających się wymiarów. Z jednej strony, idea jest przedmiotem ogólnym i posiada ogólne własności charakteryzujące ideę jako ideę, czyli ogólność, niezmienność, pozaczasowość itp. Z drugiej strony, każda idea posiada treść, zawartość, pewną konkretyzację. Idee różnią się stopniem konkretyzacji. Weźmy ideę kwiatu: posiada niezmienne cechy idei jako idei, jest ogólna, niezmienna itp.; posiada też konkretną zawartość, tj. np. barwność, bo każdy kwiat musi mieć barwę. Jeśli bardziej ukonkretnimy tę ideę, możemy uzyskać na przykład ideę róży.

Właśnie takie analizy dwustronnej struktury idei mają, zdaniem Ingardena, uwolnić fenomenologię od zarzutu o idealizm platońskiidealizm platońskiidealizm platoński. Fenomenologia Husserla ujmuje idee jako jednolite przedmioty ogólne, podczas gdy polski filozof twierdził, że ogólność to tylko jeden wymiar idei, drugi – to jej zanurzenie w konkrecie. Nie jest więc tak, jak u Platona, że idee są „gdzieś tam”, a konkretne przedmioty to ich odbicia. Każda idea ma w sobie już jakąś konkretność.

Dociekania ontologiczne w sposób naturalny nakierowały Ingardena w stronę teorii wartości, czyli aksjologiiaksjologiaaksjologii. W Sporze o istnienie świata filozof zestawił ze sobą dwa główne rozstrzygnięcia pytania o to, jak istnieją przedmioty w świecie. Pierwsze rozwiązanie jest idealistyczne, przypisujące pierwszeństwo istnienia ideom rzeczy, które jawią się poznającemu podmiotowi. Drugie rozwiązanie jest realistyczne: w samej strukturze formalnej jawiącego się nam przedmiotu zawarta jest konieczność jego istnienia. Przy przyjęciu pierwszego rozwiązania natrafiamy na trudność w postaci niemożności odróżnienia od siebie przedmiotów fikcyjnych (np. postaci literackich) i realnych rzeczy (np. tego oto krzesła, na którym w tej chwili siedzę). Jeżeli wszystkie idee konstruowane są przez poznający umysł, to skąd wiemy, że niektóre są fikcyjne, a inne nie? To pytanie zwróciło Ingardena w stronę badań nad literaturą. Jego główne pytanie brzmiało tutaj: Jak istnieje dzieło literackie?

Osobny zbiór pytań, jakie w kontekście tych rozważań stawiał Ingarden, dotyczył wartości. Zdaniem filozofa, człowiek jest istotą, która żyje wobec wartości. Sposobowi ich istnienia i ich realności Ingarden poświęcił wiele analiz. W eseju Czego nie wiemy o wartościach postawił najważniejsze, jego zdaniem, pytania z tego zakresu:

Na żadne z tych pytań Ingarden nie udzielił w swych pracach ostatecznej odpowiedzi. Jednak jego analizy i rozróżnienia stanowią olbrzymi wkład w światową literaturę aksjologiczną.

Słownik