Biblia (l.mn. od gr. biblíon – księga, zwój papirusu) to zbiór ksiąg dzielący się na Stary i Nowy Testament, święta księga religii żydowskiej (Biblia Hebrajska inaczej Stary Testament) i chrześcijańskich.

Hebrajska nazwa ksiąg stanowiących tak zwany Stary Testament to Tanach. Inna nazwa, którą posługują się Żydzi, to Biblia Hebrajska. Nazwa Nowy Testament pochodzi z tłumaczenia na język grecki hebrajskich słów „brit hadasza” - „nowe przymierze”, pochodzących z księgi proroka Jeremiasza. W greckim, a potem łacińskim tłumaczeniu słowa te zostały zastąpione wyrażeniem „nowy testament”.

Czas powstawania ksiąg biblijnych

W XVI w. wprowadzono w Biblii podział na rozdziały i wersety. Nazwa każdej księgi została oznaczona skrótem. Od tego czasu zapis miejsca w Biblii jest następujący: Rdz. 3,23, co oznacza Księgę Rodzaju rozdział 3, werset 23.

Styl biblijny

Styl wzniosły, wysoki, oddający treści najważniejsze dla człowieka, uniwersalne; cechujący się przewagą zdań krótkich, współrzędnie złożonych, często rozpoczynanych od spójnika („albowiem”, „i”, „a”), dzielonych na wersety, opartych na paralelizmach; słownictwem konkretnym, także dosadnym, czasem archaicznym; charakterystyczne jest używanie przydawki dzierżawczej („mój”, „twój”, „jego”) po wyrazie określanym, np. „odzienie jego”, „ojciec mój”. Język biblijny jest pełen plastycznych obrazów, rozbudowanych porównań, analogii, symboli.

Stylizacja biblijna występuje w dziele literackim, którego autor celowo kształtuje język swego tekstu na wzór stylu biblijnego (oczywiście jest to styl przekładu na język, którym posługuje się autor; w przypadku języka polskiego jest to przede wszystkim styl Biblii Jakuba Wujka). Stylizacja może występować na poziomie rytmu zdań, słownictwa, frazeologii, składni, a także całych form wypowiedzi (np. tekst zostaje ukształtowany jak biblijna przypowieśćprzypowieść (parabola)przypowieść). Celem stylizacji biblijnej jest uwznioślenie wypowiedzi, nadanie jej charakteru uniwersalnego i ponadczasowego oraz zaznaczenie jej wagi i autorytetu nadawcy.

Księga Hioba

Księga Hioba otwiera zbiór siedmiu ksiąg dydaktycznych (mądrościowych). Przewija się w nich motyw mądrości jako daru Boga i drogi do Niego, zaczynającej się od bojaźni Bożej i całkowitego poddania się Jego woli. Szczególny charakter zawdzięczają te księgi sentencjom, aforyzmom i przysłowiom. Operują ostrymi kontrastami, paralelizmami, paradoksem. W Księdze Hioba autor posłużył się formą udramatyzowanego poematu ze wstępem i zakończeniem. Słychać tu echa przemów sądowych, kiedy Hiob dyskutuje z przyjaciółmi lub gdy przemawia sam Bóg. Znajdziemy tu również gatunek zwany lamentacjąlamentacjalamentacją (częsty w psalmachpsalmpsalmach). Podstawową wymową tej księgi jest przekonanie, że człowiek nie jest w stanie przeniknąć Bożej mądrości, że Jego wyroki zawsze pozostaną tajemnicą. Zakwestionowane zostają proste wyjaśnienia przyczyn cierpienia jako kary za grzechy. Hiob w tradycji chrześcijańskiej uważany jest za prefiguracjęprefiguracjaprefigurację cierpiącego niewinnie Chrystusa. Księga przedstawia głównego bohatera jako człowieka „sprawiedliwego, prawego, bogobojnego i unikającego zła”, bardzo bogatego, obdarzonego liczną rodziną (siedmiu synów i trzy córki). Pewnego razu przed Bogiem zjawia się szatan, któremu Bóg ukazuje Hioba jako wzór pobożności; szatan jednak wątpi, czy Hiob jest w istocie pobożny, pyta, czy nie jest tak dlatego, że Bóg w wyjątkowy sposób mu błogosławi. W odpowiedzi Bóg oddaje w ręce szatana cały majątek Hioba. Kolejni posłańcy przynoszą Hiobowi wieści o utracie majątku, sług i dzieci. Hiob wstał, rozdarł swe szaty, ogolił głowę, upadł na ziemię, oddał pokłon i rzekł:

W kolejnej rozmowie z szatanem Bóg wydaje na jego pastwę samego Hioba, nakazując go jedynie zachować przy życiu. Hiob zapada na trąd; jego żona namawia go, aby złorzeczył Bogu „i umierał”, na co Hiob odpowiada, że skoro przyjmował z ręki Boga dobrodziejstwa, powinien przyjąć również zło. Do Hioba przybywa trzech przyjaciół z pocieszeniem i współczuciem. Mówią o konieczności zaufania Bogu (Szczęśliwy, kogo Bóg karci,/ więc nie odrzucaj nagan Wszechmocnego./ On zrani, On także uleczy... Hi 5. 17–18a), o Bożej sprawiedliwości, o konieczności nawrócenia. Na koniec odzywa się sam Bóg, doprowadzając Hioba stawianymi przez siebie pytaniami do przyznania: Ja nie rozumiem. (...) kajam się w prochu i w popiele. Bóg gani ludzką „mądrość” przyjaciół Hioba, którzy „nie mówili prawdy” o Nim, samego zaś Hioba przywraca do łask, oddając mu „całą majętność w dwójnasób”.

R1GFAmjAEczbN

Obraz przedstawia dwoje ludzi. Po prawej stronie znajduje się stary, siwowłosy, nagi mężczyzna. Ma długą, siwą brodę, głowę i oczy uniesione w górę. Mężczyzna siedzi lekko pochylony na swoją lewą stronę. Lewą dłoń trzyma na piersiach. Prawą rękę wyciągniętą, z otwartą dłonią. Po lewej stronie obrazu znajduje się przykucnięta przy starcu młoda kobieta w bluzce z szerokimi rękawami i długiej spódnicy. Kobieta ma pochyloną i odwróconą w stronę widza głowę. Przygląda się starcowi. Lewą dłoń ma zwiniętą w pięść z kciukiem wetkniętym między drugim a trzecim palcem, w tak zwaną figę. Prawą dłonią trzyma kawałek materiału.

Psalmy

To druga, po Księdze Hioba, księga należąca do ksiąg dydaktycznych. Zawiera 150 psalmów, czyli poetyckich utworów religijnych, wykonywanych pierwotnie przy akompaniamencie instrumentów strunowych. Ten zbiór nazywa się także od najsławniejszego autora – króla Dawida (przypisuje mu się na ogół 73 utwory) – Psałterzem Dawidowym. Powstałe między XI do V w. p.n.e. Psalmy mają wielu autorów. Często ulegały też one przeróbkom i adaptacjom. Dzieli się je zazwyczaj na: psalmy królewskie, dydaktyczne, mądrościowe, prorockie, a także hymny pochwalne i dziękczynne oraz lamentacje (zawierające zazwyczaj błaganie o ratunek). Ukazują one szczególną wizję człowieka – stojącego zawsze w obliczu Boga, przechodnia na ziemi, wędrowca czy pielgrzyma, wyróżnionego spośród innych stworzeń wspaniałym darem – mądrością, przeżywającego wszystkie życiowe przypadki niezwykle intensywnie, duchowo i fizycznie. Bóg w Psalmach jest Kimś nieskończenie wielkim, o nieskończonej mocy, Kimś, kto ogarnia człowieka i cały świat, Stwórcą, sprawiedliwym Królem mającym moc okrutnego ukarania bezbożnych, porównywanym jednak również do dobrego pasterza, a więc Kimś czułym, miłującym, strzegącym, dającym pokarm i schronienie. Jest też zarazem ojcem i matką, a nawet Kimś od nich bliższym (Choćby mnie opuścili ojciec mój i matka,/ to jednak Pan mnie przygarnie. Ps 27, 10).

Według Anny Kamieńskiej, trzecią przestrzenią psalmów (obok Boga i człowieka) jest Słowo: Język i metafora psalmów odbijają życie narodu psalmistów, ich pracę, ich ziemię, ich obyczaje. Jest to naród pasterzy, rolników, sadowników, rzemieślników i wojowników. Dlatego realia odnoszące się do tych zawodów tworzą zasadniczy koloryt językowy. Z tego właśnie względu w metaforach tak często pojawiają się: zboże, wino, oliwa, winorośle i figowce, chleb, owce, woły, cielce, byki, konie, wszelkie ptactwo z gołębiami na czele, krajobraz górski, ale i morze. Szczególny i bardzo ważny jest rytm tej poezji, przeznaczonej do śpiewania: są to na ogół długie zdania – wersety, budowane z dwu części, z których pierwsza kreśli nowy obraz czy nową myśl, a druga ten obraz czy tę myśl rozwija, dopowiada.

W dłuższym toku wers taki sprawia wrażenie falowania. Jakby oddychało morze lub sama otwarta przestrzeń powietrza. Wdech i wydech. Zapewne to bogactwo metaforyki, wartości poetyckich oraz wielka rozpiętość ukazanych stanów uczuciowych, a także refleksja obejmująca najważniejsze problemy egzystencjalne sprawiły, że do dziś psalmy stanowią dla wiernych codzienną modlitwę, a dla artystów, zwłaszcza poetów, są niewyczerpanym źródłem natchnienia.

Pieśń nad Pieśniami

Kolejna księga mądrościowa, budząca wiele sporów interpretacyjnych, została napisana w formie poematu miłosnego z elementami pieśni weselnej. Na interpretację religijną pozwalają odniesienia do pism prorockich, gdzie Bóg nazywany jest Oblubieńcem, a Jego lud – Oblubienicą. Stosunek Boga do swego ludu i wzajemnie często określany jest mianem miłości, nawet miłości zazdrosnej, pragnącej wyłączności i całkowitego oddania.

Autorstwo pieśni przypisywane było Salomonowi i wiązane z jego miłością do królowej Saby. Współcześnie uważa się, że księga powstawała do połowy IV w. p.n.e. i nie łączy się jej już z postacią króla‑mędrca.

Księga składa się z sześciu pieśni: w pierwszej Oblubienica wzywa swego Oblubieńca (króla), wyznając mu miłość, na co odpowiada jej chór i sam ukochany, nazywając ją przyjaciółką i wysławiając jej urodę; następuje pełen żaru dialog między kochankami (O jak piękna jesteś, przyjaciółko moja, jak piękna;/ oczy twe jak gołębice!/ Zaiste piękny jesteś, miły mój,/ o jakże uroczy!; Pnp 1, 15–16a). W drugiej pieśni głos ma przede wszystkim Oblubienica, wyrażająca swoją tęsknotę i wspominająca miłosne zaklęcia Oblubieńca. Trzecia pieśń, wprowadzona partią chóru, należy głównie do Niego (Cała piękna jesteś, przyjaciółko moja,/ i nie ma w tobie skazy.; Pnp 4, 7 – ten, i kilka innych wersetów, odnoszony jest w Kościele do Maryi, matki Jezusa). W pieśni czwartej Oblubienica opowiada dramatyczną historię – kiedy ociągała się z otwarciem drzwi miłemu, o co ją prosił, ten odszedł; złapana i zbita przez strażników, błaga o pomoc w odnalezieniu Oblubieńca (chora jestem z miłości.; Pnp 5, 8b) i opisuje jego wygląd; na koniec Oblubieniec pojawia się, śpiewając miłosną pieśń. Pieśń piąta jest kolejnym miłosnym dialogiem kochanków, przeplatanym partiami chóru; a w szóstej do dotychczasowych bohaterów dołączają bracia Oblubienicy, żądając od Oblubieńca zapłaty za nią; mężczyzna godzi się bez targów na niezwykle wygórowaną sumę, potwierdzając tym samym wartość swej miłości. W ostatniej pieśni padają najczęściej cytowane i parafrazowane słowa Pieśni nad pieśniami:

Apokalipsa św. Jana

To ostatnia księga Nowego Testamentu i – jak się powszechnie uważa – najbardziej tajemnicza. Została napisana najprawdopodobniej przez św. Jana Ewangelistę pod koniec I w., w czasie gdy przebywał na zesłaniu na wyspie Patmos. Jest zapisem wizji dotyczących dziejów Kościoła, zakończonych powtórnym przyjściem Chrystusa przy końcu świata. Sytuacja chrześcijan w Azji Mniejszej (do których Jan kierował księgę) była wówczas bardzo trudna: z jednej strony byli zwalczani przez Synagogę, z drugiej przez cesarstwo rzymskie (prześladowania rozpoczęte za Nerona). Stąd zawarte w Apokalipsie (gr. apokalipsis - objawienie) słowa pocieszenia i napomnienia: warto trwać przy nauce Jezusa, bo to On będzie ostatecznym zwycięzcą. Księga poprzedzona jest prologiem, w którym Jan przedstawia siebie jako proroka, objawiającego słowo Boga, kończy się zaś epilogiem: Ja, Jezus, posłałem mojego anioła,/ by wam zaświadczyć o tym, co dotyczy Kościołów. (...) A Duch i Oblubienica mówią:/ Przyjdź!/ A kto słyszy, niech powie:/ Przyjdź! (...) Mówi Ten, który o tym zaświadcza:/ Zaiste, przyjdę niebawem!./ Amen. Przyjdź, Panie Jezu! (Ap 22, 16a, 17a, 20).

Całość składa się z dwóch części: listów do siedmiu Kościołów w Azji oraz z wizji proroczych. W listach Jan przedstawia swoje widzenie, w którym ujrzał Jezusa w chwale i majestacie, nakazującego mu spisanie księgi, oraz wezwania do poszczególnych Kościołów, podyktowane przez Syna Człowieczego. W każdym wezwaniu jest uznanie trudnej sytuacji, cierpienia i biedy, ale też napomnienie do wytrwania w wierze, świadectwa i gorliwości (Ty masz wytrwałość,/ i zniosłeś cierpienie dla imienia mego – niezmordowany./ Ale mam przeciw tobie to, że odstąpiłeś od twej pierwotnej miłości./ Pamiętaj więc, skąd spadłeś,/ i nawróć się,/ i poprzednie czyny podejmij!; Ap 2, 3–5a). W wizjach pojawiają się symbole Apokalipsy: Baranek, czyli Jezus; siedem pieczęci oznaczających tajemnicę; czterej jeźdźcy (nieszczęścia wojny: Zabór, Mord, Głód i Śmierć); Bestia o liczbie 666, czyli wcielenie zła; siedmiogłowy Smok – szatan; Babilon – zło tego świata, a wreszcie Nowe Jeruzalem – obietnica Królestwa Bożego. Baranek otrzymuje od Boga księgę przeznaczeń, opieczętowaną siedmioma pieczęciami, które kolejno otwiera, ukazując konie z jeźdźcami (biały koń i jeździec z łukiem; koń barwy ognia i jeździec z mieczem; czarny koń i jeździec z wagą; koń trupio blady i Śmierć z Otchłanią), męczenników za wiarę w białych szatach, wreszcie koniec świata: wielkie trzęsienie ziemi, czarne słońce, czerwony księżyc, spadające gwiazdy. Otwarcie siódmej pieczęci wywołuje wizję siedmiu aniołów z trąbami. Każde zadęcie w trąbę obwieszcza inny, coraz potężniejszy kataklizm. Przed dźwiękiem ostatniej trąby pojawia się anioł z książką, którą każe pochłonąć Janowi (Weź i połknij ją,/ a napełni wnętrzności twe goryczą,/ lecz w ustach twych będzie słodka jak miód; Ap 10, 9b – podobny nakaz otrzymał w Starym Testamencie prorok Ezechiel). Dalej następują m.in. wizje: Niewiasty, rodzącej Syna oraz Smoka, który chciał pożreć Dziecko (wypełnienie tej wizji Kościół widzi w narodzeniu Jezusa z Maryi), Bestii, orszaku Baranka, siedmiu plag, Babilonu, wreszcie zwycięstwa Boga i Nowego Jeruzalem (z 12 warstwami fundamentów z kamieni szlachetnych i 12 bramami).

Kontynuacje i nawiązania

Literatura

• R. Brandstaetter, Biblio, ojczyzno moja

• Z. Herbert, U wrót doliny; Domysły na temat Barabasza

• T. Nowak, Psalmy na użytek domowy, Psalmy

• Cz. Miłosz, Piosenka o końcu świata

• W. Szymborska, Na wieży Babel

• T. Konwicki, Mała apokalipsa

• G. Herling‑Grudziński, Drugie przyjście

• M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata

Malarstwo

• Michał Anioł, freski w kaplicy Sykstyńskiej

• Tycjan, Kain i Abel

• Rafael, Wniebowstąpienie

• Caravaggio, Złożenie do grobu

• H. Memling, Sąd Ostateczny

• Rembrandt, Powrót syna marnotrawnego

• S. Wyspiański, witraż Bóg Ojciec (Stań się!)

Film

• Ewangelia według św. Mateusza, reż. P.P. Pasolini, 1964

• Ostatnie kuszenie Chrystusa, reż. M. Scorsese, 1988

• Pasja, reż. M. Gibson, 2004

Słownik