Pięć dróg poznania Boga

Dowodu z ruchu, który jest głównym przedmiotem tej lekcji, nie można rozpatrywać w oderwaniu od pozostałych czterech dowodów. Wszystkie są one bowiem wariantami jednej myśli, dotyczącej pojęcia przyczyny. Wszystko musi posiadać przyczynę, zaś łańcuch przyczyn nie może ciągnąć się w nieskończoność. Musi więc istnieć pierwsza przyczyna. Rozumowanie to odnosił Tomasz do zjawisk istniejących w przyrodzie.

RWseMJGbTtFj9

Zdjęcie przedstawia spiralne, drewniane schody widziane od dołu. Przy schodach znajduje się balustrada.

Pierwsza droga dotyczyła zjawiska ruchu. Skoro istnieje ruch, musiała też istnieć jego pierwsza przyczyna. Druga droga odnosi się do przyczyny sprawczej.

Skoro nic, co istnieje w przyrodzie, nie może być własną przyczyną, musi posiadać jakąś zewnętrzną przyczynę sprawczą. Łańcuch przyczyn nie może ciągnąć się w nieskończoność – musi więc istnieć pierwsza przyczyna sprawcza. Trzecia droga odnosi się do konieczności. Nic, co istnieje w przyrodzie nie jest konieczne – mogłoby nie istnieć, a zatem nie istnieje ze swej istoty, lecz ma jakąś inną przyczynę. Skoro tak, to musi istnieć jeden konieczny byt – przyczyna istnienia wszystkich bytów niekoniecznych. Czwarta droga odnosiła się do doskonałości – z faktu, że istniejące w świecie byty są mniej lub bardziej doskonałe wynika, że musi istnieć jeden najdoskonalszy byt będący miarą dla wszystkich innych. Piąta droga dotyczyła natomiast celowości. Z faktu, że w świecie panuje ład i harmonia (jest on zorganizowany celowo) możemy wnosić, że istnieje najwyższy umysł, który właśnie w ten sposób zorganizował świat i wyznaczył mu cele.

Dowód z ruchu – rozwinięcie

RUYgf2gCZ9OgD1

Ilustracja animowana przedstawia upadające kostki domina, które są ustawione obok siebie. Pierwsza kostka jest pchnięta ręką.

Pierwszy dowód Tomasza zaczyna się od obserwacji ruchu ciał, czyli istniejących w przyrodzie bytów materialnych. Skoro ciało, np. leżący na drodze kamień, znajduje się w ruchu, to musiało ono zostać wprawione w ruch przez coś innego, nic bowiem nie porusza się samo z siebie. Tak brzmi najważniejsza przesłanka tego dowodu.

Może wydawać się to oczywiste, jaki związek ma jednak ta obserwacja z istnieniem Boga? Jak fakt, że wszystko, co się porusza, porusza się dzięki czemuś innemu, może nas do Niego doprowadzić? W filozofii przyrody św. Tomasza, który zaczerpnął ją od Arystotelesa, przemieszczanie się ciała z miejsca na miejsce nie jest jedyną postacią ruchu. W istocie, znaczenie ruchu jest dla obu filozofów dużo szersze – odnosi się do każdej zmiany, jaką możemy zaobserwować w przyrodzie.

Dynamiczna koncepcja przyrody Arystotelesa

W fizyce Arystotelesa – dziale filozofii poświęconym przyrodzie – ruch nie był jednym ze stanów, w jakim może znajdować się ciało, lecz jego podstawową własnością. Innymi słowy, fizyka badała znajdujące się w ruchu byty materialne.
Być oznaczało w tej koncepcji tyle co „stawać się”. W każdej substancji – jednostkowym bycie, Arystoteles wyróżniał możnośćmożność (potencja)możność (potencję) i aktaktakt. Byt ujęty jako potencja był pewną możliwością, która może zaistnieć w świecie. Natomiast akt był realnie istniejącym w świecie bytem – zawarta w materii, z której się składa potencja w pełni się urzeczywistniła. Mówiąc o ruchu, który jest właściwością każdego ciała, należy pomyśleć w pierwszej kolejności właśnie o procesie stawania się aktem, przechodzenia od potencji do aktu, jak nasiono (potencja), które staje się aktem (drzewem).
By zobrazować różnicę między potencją a aktem możesz pomyśleć o krześle, które stoi w twoim domu. Krzesło to jest aktem – realnie istniejącym bytem, który osiągnął właściwą sobie postać. Potencją drewnianego krzesła mogą być kawałki drewna i śruby leżące na podłodze. Mogą stać się one aktem, lecz coś musi wprawić je w ruch.
Dochodzimy tu do idei poruszyciela – przyczyny, która wprawiła możność (drewno) w ruch, dzięki czemu stało się ono aktem – krzesłem. W naszym przykładzie owym poruszycielem będzie po prostu osoba, która zbudowała krzesło. Lecz ów poruszyciel sam musiał również stać się aktem – posiada więc swojego poruszyciela.

Pierwszy Poruszyciel

U Arystotelesa ów łańcuch poruszycieli ciągnął się wstecz. Każdy byt, który jest poruszycielem innego bytu sam posiada z kolei swojego poruszyciela. Choć zaczęliśmy od prostych, namacalnych przykładów, to swojego poruszyciela musiał posiadać również cały świat, w którym żyjemy, ciała i sfery niebieskie, a wreszcie cały kosmos – wszechświat, w którym istniejemy musiał posiadać Pierwszego Poruszyciela, który wprawił go w ruch, choć sam nie był poruszony z zewnątrz.

R1e5zfU7CbOMP

Ilustracja przedstawia kuliste sfery podpisane nazwami planet w języku łacińskim. Na środku znajduje się Ziemia. W prawym górnym rogu ilustracji znajduje się anioł.

Bóg jako Poruszyciel

Zrekonstruowaliśmy w ten sposób Arystotelesowski dowód na istnienie Pierwszej Przyczyny ruchu. Św. Tomasz był nie tylko kontynuatorem fizyki i metafizyki Arystotelesa, ale przejął również jego dowód na istnienie Pierwszego Poruszyciela i uczynił z niego jeden z dowodów kosmologicznychkosmologiadowodów kosmologicznych na istnienie Boga.
Gdy wiemy już, jak rozumieć można sam ruch, z którego Tomasz wyprowadza istnienie Boga, można też wskazać jego dwa najważniejsze założenia, które pochodzą od Arystotelesa. Po pierwsze: wszystko, co się porusza, porusza się dzięki czemuś innemu (zaś poruszycielem zaś może być tylko akt, nigdy potencja). Po drugie: łańcuch poruszycieli nie może ciągnąć się w nieskończoność. Dlatego Bóg musi być czystym aktem. Niemożliwe jest też, aby ulegał zmianom – Pierwszy Poruszyciel musi być bowiem nieruchomy, ponieważ zapoczątkowuje łańcuch poruszycieli.
Z dynamicznej koncepcji przyrody i dynamicznej koncepcji bytu (metafizykametafizykametafizyka) Tomasz wyprowadza więc istnienie Boga, rozumianego jako pierwsza przyczyna ruchu. Sens pierwszego dowodu sprowadza się do myśli, że jedynym sposobem na wyjaśnienie, dlaczego w otaczającym nas świecie istnieje ruch i zachodzą zmiany, jest przyjęcie, że mają one swój początek w czasie. Tym początkiem, która stanowi początek wszelkiej zmienności i wszelkiego ruchu w świecie jest właśnie Bóg. Gdyby nie istniał, nie potrafilibyśmy wyjaśnić, dlaczego świat się zmienia.

Słownik