Wielkość Platona

RE8eLLX2E8wRi

Zdjęcie przedstawia rzeźbę męskiego popiersia. To starszy mężczyzna. Ma gęste, przylegające do głowy włosy. Jego twarz zdobi gęsta i długa broda. Na czole są zmarszczki.

Nim powiemy o wpływie samego Platona na rozwój filozofii, wynotujmy pokrótce powody, dla których należy go uważać za wielkiego.

RNDgNr790ey7w1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest starszy. Na jego czole są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest okrągła. Mężczyzna ma wydatny nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Był najwybitniejszym uczniem Sokratesa Ateńczyka, a później nauczycielem samego Arystotelesa ze Stagiry. Stworzył historycznie pierwszy system filozoficzny, który obejmował wszystkie możliwe płaszczyzny ludzkiego namysłu, otworzył także pierwszą w dziejach uczelnię, pierwowzór uniwersytetu, zwany AkademiąAkademiaAkademią.

W filozofii zasłynął ze swych rozwiązań antynaturalistycznych, a więc nieredukujących badanych zjawisk do samego świata materialnego, lecz szukających ich przyczyn poza materią. Jego koncepcja była pierwszą koncepcją idealistyczną. Uważał, że bezkształtną, chaotyczną i zmienną materię przenikają niezmienne, wieczne, niematerialne ideeideaidee, w wyniku czego powstaje ogół zniszczalnych rzeczy, z których składa się rzeczywistość.

Również duszę ludzką uważał za podobną we wszystkim do idei. Tak jak idea przenika materię, tworząc konkretny przedmiot, tak dusza, przenikając ciało, tworzy konkretnego człowieka. Dusza musi zatem być nieśmiertelna, a poprzez kolejne wcielenia doskonali się, aby ostatecznie wyzwolić z wszelkiej cielesności i przeniknąć do świata wiecznych idei, by móc je kontemplować w sposób czysty. 

Na kanwie pitagorejskiej nauki o reinkarnacji Platon rozwinął więc całkowicie oryginalną koncepcję psychepsychepsyche, wzbogacając ją jeszcze o ideę anamnezyanamnezaanamnezy.

R141lnlAOPjUK1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy. Są zaczesane do przodu na czoło i twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Pitagorejczykom zawdzięczał także przekonanie, że liczby, relacje i proporcje matematyczne przenikają rzeczywistość, nadając jej porządek, co w jego interpretacji oznaczało uczynienie z nich kolejnego rodzaju abstrakcyjnych, niematerialnych idei.

W zagadnieniach etycznych pozostał wierny Sokratesowi – uznał obiektywność i racjonalność cnót, podnosząc je ponadto do rangi niezniszczalnych idei, które powinny przenikać postępowanie człowieka. Musimy bowiem realizować w praktyce abstrakcyjne ideały dobra, piękna, sprawiedliwości, abyśmy sami stali się doskonali. Tak rozumiana koncepcja aretearetearete dopełniała jego system i pozwoliła uzupełnić go o pojęcie eudajmoniieudajmoniaeudajmonii.

Każdą z wynotowanych tutaj kwestii omawiał w swych dialogach, stanowiących wzór logicznego wykładania myśli i pięknego sposobu prowadzenia sporów filozoficznych. Spotykamy tam również zagadnienia początku świata, stworzonego przez boskiego Rzemieślnika (dialog Timajos), koncepcję państwa idealnego, która zapoczątkowała filozofię polityki (Państwo, Prawa), a także sprawozdanie z obrony, jaką przed skazaniem na śmierć zaprezentował jego mistrz (Obrona Sokratesa).

Uczniowie i następcy

Trudno mówić o wielkim wpływie Platona na historię filozofii bez wspomnienia jego uczniów i następców w Akademii.

Po śmierci filozofa scholarchą (dyrektorem) tej placówki został jego siostrzeniec Speucyp, starający się rozwijać i dookreślać szczegóły platońskich twierdzeń. Wielką rolę odgrywał także Heraklides z Pontu, myśliciel, który zastępował Platona podczas jego nieobecności na uczelni, a ponadto starał się matematycznie udowodnić: kulistość ziemi, jej obrót wokół własnej osi oraz jej pełny, roczny obrót wokół centrum naszej galaktyki.

Kolejny scholarcha, Ksenokrates z Chalcedonu, również starał się rozwijać i korygować naukę platońską, zwłaszcza w sferze teorii poznania i kwestiach dotyczących funkcjonowania kosmosu. 

Nie możemy także nie wspomnieć o wielkim Arystotelesie. Bez wątpienia okazał się on najwybitniejszym uczniem Platona, choć jego wielkość polegała w dużej mierze na oryginalności i niezależności wobec doktryny mistrza. Stagiryta miał bowiem wyjść z założenia zgodnego z maksymą amicus Plato, sed magis amica Veritas: „przyjacielem Platon, lecz większą przyjaciółką prawda”. Oznaczało to, że musiał w wielu miejscach swych rozważań nie zgadzać się z mistrzem, w efekcie czego otworzył własną szkołę i stworzył odmienny system filozoficzny. Nie ulega jednak wątpliwości, że samo wychowanie tak zdolnego i ambitnego ucznia czyni z Platona wielkiego filozofa.

W czasach, gdy głównymi nurtami filozofii stały się stoicyzm, epikureizm i sceptycyzm, duch ostatniego z tych nurtów niespodziewanie przeniknął Akademię. Stało się to za czasów Arkezylaosa z Pitane, który był wielkim przedstawicielem sceptycyzmu i szóstym scholarchą Akademii. Platońskie metody prowadzenia rozważań okazały się wspaniałym narzędziem dla tego nurtu filozofii. 

Otwartość na nowe idee, które dałoby się zaszczepić na grunt klasycznego platonizmu, dotyczyła także innych ruchów filozoficznych. Dowodem na to są dążenia Antiochosa z Askalonu, który chciał oczyścić naukę akademicką ze sceptycyzmu, jednak pomimo zapowiedzi powrotu do czystej nauki platońskiej okazał się krzewicielem stoicyzmu na gruncie platońskim. To od jego działalności datuje się tak zwany medioplatonizm, kiedy to na przełomie Starej i Nowej Ery platonizm otwiera się szerzej na inne ruchy filozoficzne i wykazuje się eklektyzmem (łączeniem nauk różnych szkół). Jego najwybitniejszymi przedstawicielami są wtedy między innymi Filon, Cyceron i Plutarch.

Trzeci okres platonizmu starożytnego, zwany neoplatonizmem, rozpoczął się około II w. n.e., kiedy doszło do zbliżenia nauki platońskiej z pogańskimi nurtami religijnymi. Był to już platonizm silnie zakorzeniony w rozważaniach teologicznych, zaś jego główne szkoły miały swe siedziby między innymi w Aleksandrii, Rzymie, Atenach i Pergamonie. Wybitnym reprezentantem drugiej z nich (i osobą reprezentatywną dla całego nurtu), był Plotyn.

Średniowiecze pod wpływem Platona

RUsZrtxlgzVcn1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego głowę okrywa materiał. Przesłania mu część czoła i policzków. Na twarzy mężczyzny są liczne zmarszczki. Mężczyzna ma długie wąsy i brodę. Siedzi przy stole. W prawej ręce, opartej o stół, trzyma zwój papieru. Na stole leżą dwie książki.

Teologiczne interpretacje filozofii platońskiej sprawiły, że jeszcze u schyłku antyku platonizm stał się żywo dyskutowany przez teologów żydowskich, chrześcijańskich, a potem także arabskich. Utożsamienie boskiego Rzemieślnika i twórcy świata z Absolutem (Bogiem), dualizm świata (świat wieczny i doczesny), dualizm człowieka (pożądliwego ciała i boskiej duszy), argumenty za nieśmiertelnością duszy ludzkiej, były głównymi interpretacjami platonizmu, które okazały się cenne dla wielkich religii monoteistycznych.

RrkjYtmv3G74M1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest on lekko łysiejący, szpakowaty. Ma długie wąsy i brodę. Mężczyzna siedzi na fotelu. Ubrany jest w ozdobny, złoty ornat. Jest on spięty na piersiach klamrą z wizerunkiem Jezusa Chrystusa. Mężczyzna opiera się lewą ręką o otwartą księgę położoną na stole. W dłoni trzyma płonące serce. Odwraca się za siebie. Spogląda na jaśniejącą plamę z napisem Veritas. U stóp mężczyzny, na podłodze leżą porozrzucane książki. Za plecami mężczyzny stoi stojak. Jest na nim rozłożona duża księga.

Widać to chociażby dzięki patrystyce, a więc nauce badającej filozoficzne rozważaniach teologów, którzy byli Ojcami Kościoła. Za platoników należy uznawać tak wybitnych myślicieli, jak Orygenes, św. Klemens z Aleksandrii, a nawet działającego w IV w. n.e. św. Augustyna.

Rozwój filozofii średniowiecznej to przede wszystkim scholastyka, a więc uprawianie teologii na gruncie nauki Arystotelesa. Nie oznacza to jednak, że platonizm odszedł w zapomnienie, czy że stał się anachronizmem. Nawet twierdzenia tak wybitnego arystotelika, jak św. Tomasz z Akwinu bywają analizowane z perspektywy przejawiania się w nich pierwiastków myślenia neoplatońskiego.

Od nowożytności po współczesność – platonizm wciąż obecny

RjEu42bHXhFRr1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ukazany jest on lewym profilem. Mężczyzna ma długie, brązowe włosy. Są one kręcone na końcach. Sięgają ramion. Mężczyzna ma długi nos. Jego usta są wydatne. Zarysowuje mu się drugi podbródek. Mężczyzna ma na głowie czapkę. Ubrany jest w obszerne szaty.

Wraz z początkiem renesansu humaniści włoscy, a za nimi przedstawiciele innych narodowości, wracają do pogłębionych studiów nad dziełami Platona. Rozpoczyna się proces naukowego badania rozwoju, interpretacji i kolejnych historycznie wersji platonizmu. Zainteresowanie kulturą starożytną, jakie miało wtedy miejsce, okazało się w praktyce zainteresowaniem nauką platońską. Z jednej strony starano się dobrze oddzielić i badać w odosobnieniu to, co było twierdzeniami samego Platona, oraz to, co stanowiło historyczne naleciałości i subiektywne interpretacje.

Z drugiej strony platonizm wydawał się czymś aktualnym z perspektywy nowych czasów, gdyż nadal podejmowano próby interpretowania go jako przedchrześcijańskiej (pogańskiej) wykładni prawd objawionych Pisma Świętego. Wracano po raz kolejny do teorii odwiecznych idei, duszy nieśmiertelnej, podziału świata i człowieka na sferę materialną i boską. Za najlepszy dowód na daleko idące zainteresowanie platonizmem można uznać powstanie Akademii Florenckiej, której rozważania promieniowały intelektualnie na całą Europę, przypominając jej o wielkości i doniosłości dzieł Platona.

R1dS2grfs2Pw71

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest on lekko łysiejący, szpakowaty. Jego twarz jest pociągła. Są na niej liczne zmarszczki i wory pod oczami. Mężczyzna ubrany jest w futro z kołnierzem. Ma surdut i koszulę ze stójką. Pod szyją ma zawiązaną apaszkę.

Oczywiście mówić o stałej obecności Platona w rozwoju naszej kultury można w nieskończoność. Sam fakt wypracowania wielu filozoficznych pojęć czyni go osobą wciąż w niej obecną. Termin idea i pojęcie idealizmuidealizmidealizmu są tu dobrymi przykładami, podobnie jak uprawianie filozofii antynaturalistycznej. Dzięki temu platoński wpływ przejawia się między innymi w immaterializmie Berkeleya, czy całym idealizmie niemieckim, od jego inicjatora Immanuela Kanta (przedstawiciela idealizmu umiarkowanego) po Hegla (idealistę rygorystycznego).

Mówiąc o wpływie Platona i platonizmu na dzieje filozofii, nie można zapomnieć o krytyce, z jaką spotkał się zwłaszcza we współczesności. Wielu wybitnych myślicieli, świadomych, jak olbrzymi wpływ wywarł na naszą kulturę, podchodziło do niego ze skrajną wręcz niechęcią.

Nietzsche diagnozował, że cała nasza kultura jest w zasadzie dekadencka, miałka i mierna, nastawiona tylko na to, aby zaspokajać prymitywne potrzeby tłumu. Oskarżał za to Platona, który dał się zwieść Sokratesowi, a w efekcie podłożył podwaliny pod teologię chrześcijańską i całą naszą cywilizację. 

Z kolei Karol Marks chętnie odnosił się do kilku kwestii związanych z platońską filozofią polityczną, jednak marksiści upatrywali w greckim filozofie szkodliwego myśliciela, który sankcjonuje podziały społeczne i wyzysk ciężko pracujących mas. To właśnie Platom miał być w duże mierze odpowiedzialny za usankcjonowanie wyzysku i nierówności społecznych, gdyż przydał im filozoficznego uzasadnienia.

Dzisiejsza filozofia a Platon

Wiele dzisiejszych nurtów filozoficznych, takich jak neokantyzm, fenomenologia, a nawet chrześcijański neotomizm stanowi pośrednie nawiązanie do dorobku, jaki rozwój naszej rodzimej filozofii zawdzięcza właśnie Platonowi. Trudno byłoby więc przecenić wpływ, jaki miał grecki filozof na nasze myślenie i postrzeganie świata. Sprawia to, że wcale nie takim przesadzonym wydaje się stwierdzenie, że cały rozwój filozofii jest niczym innym, jak tylko przypisami do Platona. Ten bowiem wyznaczył granice filozoficznego ujmowania rzeczywistości, wytyczył drogę, jaką filozofia szła przez ostatnie dwadzieścia pięć wieków i w zasadniczy sposób pozostaje w niej dzięki temu obecny. Nawet jeśli w którymś jej momencie czy jakiejś konkretnej koncepcji nie pojawia się z imienia.

Słownik: