O autorze

R14HZNKYYyUk71
Stanisław Baliński
Źródło: domena publiczna.

Stanisław Baliński (1899–1984) – polski poeta i dyplomata. Młodość spędził w Warszawie. Po ukończeniu studiów polonistycznych i muzycznych rozpoczął karierę dyplomatyczną, reprezentując II RP między innymi w Danii, Chinach, Brazylii i Persji (dzisiejszy Iran). Po wybuchu II wojny światowej wraz z rządem wyjechał do Rumunii, skąd udał się przez Paryż do Londynu. Mieszkał tam aż do śmierci (z przerwami na misje dyplomatyczne), podejmując pracę w Ministerstwie Informacji i Dokumentacji oraz w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Rządu RP na uchodźstwie.

Na styl literacki Balińskiego wpłynęła fascynacja romantyzmem, ukształtowana przez lekturę i wzmocniona koligacjami rodzinnymi – poeta był wnukiem Antoniego Odyńca, przyjaciela Adama Mickiewicza, oraz dalekim krewnym Ludwiki Śniadeckiej, młodzieńczej miłości Juliusza Słowackiego. Jeszcze w czasie studiów, w 1920 roku dołączył do jednej z najważniejszych grup literackich dwudziestolecia międzywojennego – Skamandra. Zadebiutował w Warszawie wydanym w 1928 roku tomem Wieczór na Wschodzie. Kolejne ważne tomy – Rzecz sumienia (1942), Tamten brzeg nocy (1943), Trzy poematy o Warszawie (1945) – publikował już na emigracji.

Twórczość Balińskiego, w swoim czasie bardzo cenionego (jego pierwszy wojenny tom poetyckiWielka podróż z 1941 roku miał w tym samym roku aż cztery wydania!), popadła w zapomnienie, pozostając przez kolejne lata w cieniu dokonań „wielkiej piątki” skamandrytów: Tuwima, Lechonia, Słonimskiego, Wierzyńskiego i Iwaszkiewicza. Na przypomnienie i uwagę zasługują utwory Balińskiego dokumentujące dramat klęski wrześniowej, szczególnie upadku Warszawy, a także utrzymane w elegijnym tonie utwory tworzące osobisty pamiętnik emigranta ożywiającego w pamięci obraz utraconej ojczyzny, zwłaszcza Kresów Wschodnich.

Baliński – emigrant

Po wybuchu II wojny światowej obok Balińskiego opuścili Polskę – w różnych okolicznościach, jako żołnierze bądź uchodźcy – także inni skamandryci: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński. Bardzo szybko, bo jeszcze w 1939 roku, zaczęły się kształtować zręby polskiego życia kulturalnego w dwóch głównych ośrodkach – Paryżu i Londynie. W kolejnych latach literatura polska na emigracji skupiła się wokół dwóch czasopism: londyńskich „Wiadomości” redagowanych przez Mieczysława Grydzewskiego (pod takim tytułem reaktywował on wydawane w Polsce „Wiadomości Literackie”, które były ważną trybuną twórczości skamandrytów) oraz paryskiej „Kultury” Jerzego Giedroycia. Baliński osiadł w Londynie, który wybrał przez wzgląd na kontakty ze środowiskiem Skamandra, jak również pracę dla rządu na uchodźstwie.

RJ5x1BZOJ6qq91
Ilustracja przedstawia mapę fizyczną świata. Oznaczone są na niej punkty: 1. Paryż Stanisław Baliński 1939 Jan Lechoń 1939–1940 Antoni Słonimski 1939–1940 Julian Tuwim 1939–1940 Kazimierz Wierzyński 1939–1940, 2. Londyn Stanisław Baliński 1939–1984 Antoni Słonimski 1940–1951 Kazimierz Wierzyński 1964–1969, 3. Nowy Jork Kazimierz Wierzyński 1941–1964 Julian Tuwim 1941–1946 Jan Lechoń 1942–1956, 4. Buenos Aires Witold Gombrowicz 1939–1963
Kierunki emigracji polskich literatów po wybuchu II wojny światowej
Źródło: domena publiczna.

Ojczyzna wyobrażona – Balińskiego emigracyjny obraz Polski

W wierszach Balińskiego zwróconych ku przeszłości ton poety charakteryzuje się znaną z Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza czułością, idealizującą ojczyznę oglądaną oczami dziecka. Podobnie jak romantyczna epopeja, wiersze Balińskiego są często studium pamięci – poezja pozwala przywołać obraz utraconych miejsc i dzięki temu łagodzi tragedię wygnania. O tej terapeutycznej funkcji pamięci pisze poeta w wierszu Okno wspomnień:

Stanisław Baliński Okno wspomnień

Każdy ma w swej pamięci pośród wspomnień mglistych
Jakiś obraz owiany barwą nieco złudną,
Obraz taki wyłączny, własny, osobisty,
Że trudno go wyjawić, wypowiedzieć trudno. […]
Obojętne, co streszcza obraz niedzisiejszy,
Może być – krótko mówiąc – błahy, najzwyklejszy,
Ale posiada jakieś ukryte znaczenie
I wozimy go z sobą wśród wojny i grzmotu,
Jak pamiątkę, co w drodze nie sprawia kłopotu,
A czasami pociesza nas niepostrzeżenie.

blok1 Źródło: Stanisław Baliński, Okno wspomnień, [w:] Jan Marx, Skamandryci, Warszawa 1993, s. 608.

Baliński nie był jednak sentymentalnym marzycielem odwróconym plecami do okrutnej wojennej rzeczywistości, oddanym malowaniu sielskich obrazów „kraju lat dziecinnych”. Przeciwnie – w swoich utworach często stosował zabieg nakładania na siebie skontrastowanych obrazów pogodnej przeszłości i mrocznej teraźniejszości. Widać to np. w wierszu Zimowy ranek i w Poranku warszawskim (otwierającym poświęcone rodzinnemu miastu Trzy poematy o Warszawie z 1945 roku):

Stanisław Baliński Poranek warszawski

Ktoś obudził mnie w nocy i za rękę chwyta:
– Chodź, pójdziemy na miasto. Jest wiosna i świta.
Owiana mgłą poranną, jak lśniącym szmaragdem,
Warszawa cała w kwiatach. Nie wierzysz? Naprawdę.

Potrzaskane ulice, z których wielkość biła,
Dzieci śpiące za wolność w bezdomnych mogiłach
I krepa nad Ratuszem, zła i bezlitosna:
To właśnie ci się śniło. Naprawdę jest wiosna.

blok2 Źródło: Stanisław Baliński, Poranek warszawski, [w:] Jan Marx, Skamandryci, Warszawa 1993, s. 615.

„O, czasie straszny”. Poezja Balińskiego wobec dramatu wojny

Doświadczenie okrucieństwa wojny jest tym, od czego poeta pragnie uciec, a jednocześnie wie, że jest to niemożliwe. Pisze:

Stanisław Baliński Nieśmiertelna strzała

O, czasie straszny, widzę w ciemnym oknie
Bladość twych oczu, co patrzą samotnie
W przeszłość bezbronną i w przyszłość zuchwałą,
O, czasie smutny… jak ty, bez litości
Raniony jestem nieśmiertelną strzałą
Teraźniejszości.

blok3 Źródło: Stanisław Baliński, Nieśmiertelna strzała, [w:] Jan Marx, Skamandryci, Warszawa 1993, s. 615.

W poetyckiej refleksji o przeszłości, o utraconej ojczyźnie Baliński jest uczniem romantycznych wieszczów. Podejmując temat wojny, nie idzie jednak w ich ślady – trudno doszukać się u niego typowej dla Mickiewicza czy Słowackiego nuty tyrtejskiej, dobrze znanej choćby z pierwszych wierszy wojennych, powstałych we wrześniu 1939 roku. Ton jego utworów bliski jest natomiast twórczości młodszych od Balińskiego o ponad 20 lat KolumbówKolumbowieKolumbów – szczególnie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego. Wojnę widzi poeta jako katastrofę, nie tylko w wymiarze zniszczeń materialnych, ale też – co ważniejsze – destrukcji moralności. Najbardziej przejmującym wyrazem lęku o los ludzkości jest wiersz Ocalenie z tomu Wielka podróż (1941). Tytułowe ocalenie stało się jednym ze słów kluczowych poezji polskiej lat 1939–1945. W 1945 roku Ocaleniem został nazwany tom Czesława Miłosza. W 1947 roku w tomie Niepokój Tadeusza Różewicza pojawił się słynny wiersz Ocalony. W utworze Balińskiego ocalenie ma gorzki wymiar, bo proces niszczenia i odradzania trwa od wieków.

Stanisław Baliński Ocalenie

Gdy jedne ręce ludzkie strącają z obłoku
Świszczącą bombę śmierci, która w proch dom zetrze,
A inne ręce ludzkie w  popiele i mroku
Zawalonej piwnicy walczą o powietrze,

Jest chwila, kiedy nagle potęga zniszczenia
Budzi martwe przedmioty i o ziemię ciska;
Tam kamień, jak zła gwiazda, pada ze sklepienia,
Tu ściana się otwiera i woda z niej tryska.

Oddech jest coraz krótszy, coraz mglistsze oczy,
Tylko ręce skrwawione niewidzialnie płoną,
Szukając po omacku wśród oślepłej nocy
Schodów, które się nagle wspięły w nieskończoność.

Tak przez rafy i zgliszcza przedziera się człowiek,
Choć pierś od żalu pęka, z ust nie padnie słowo,
Idzie tak od pokoleń, bez zmrużenia powiek,
Żeby w ludzkość wzgardzoną uwierzyć na nowo.

blok4 Źródło: Stanisław Baliński, Ocalenie, [w:] Jan Marx, Skamandryci, Warszawa 1993, s. 600–601.

Żałoba z powodu utraconej przeszłości i pytanie o to, jak ocalić świat wartości przed kataklizmem, to dominujące tematy wierszy wojennych Balińskiego.

Słownik

dominanta tematyczna
dominanta tematyczna

najważniejszy temat poruszany w tekście

Kolumbowie
Kolumbowie

generacja twórców urodzonych ok. 1920 roku, których młodość przypadła na lata II wojny światowej i dla których wojna stała się wiodącym tematem twórczości. Nazwa pochodzi od tytułu powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 1920, wydanej w 1957 roku. Można ją rozumieć metaforycznie – „Kolumbowie” to odkrywcy nowego świata, świata okrucieństwa i zagłady

Skamander
Skamander

jedna z najważniejszych grup literackich dwudziestolecia międzywojennego, zawiązana w 1916 roku przez Juliana Tuwima, Antoniego Słonimskiego, Kazimierza Wierzyńskiego, Jana Lechonia i Jarosława Iwaszkiewicza. Nazwa grupy pochodzi od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Skamandryci sprzeciwiali się tworzeniu programów i manifestów, uznając je za ograniczenie swobody twórczej („programowa bezprogramowość”). Ich zróżnicowane wiersze łączyła wspólna koncepcja poety jako zwykłego człowieka, obserwatora codzienności (w opozycji np. do romantycznej koncepcji poety‑wieszcza), czerpanie z zasobów języka potocznego i witalizm – pochwała życia w różnych jego wymiarach (życie biologiczne, życie codzienne)

tyrteizm
tyrteizm

postawa gotowości do walki zbrojnej i poświęcenia życia za ojczyznę, przekonanie, że walka stanowi najdoskonalszą formę patriotyzmu. Nazwa pochodzi od imienia greckiego poety starożytnego Tyrtajosa (Tyrteusza). Literacką manifestacją tyrteizmu jest tzw. poezja tyrtejska – poezja zagrzewająca do walki w sytuacji zagrożenia ojczyzny