Przeczytaj
Rozpad władzy centralnej po abdykacji cesarza
Ostatnia w Chinach dynastia cesarska Qing upadła w 1912 r. po wymuszonej abdykacji 6‑letniego cesarza Puyi. Zarazem zaczął się okres nazywany epoką watażków: kraj faktycznie rozpadł się na dziesiątki terytoriów kontrolowanych przez lokalnych przywódców z prywatnymi armiami. Lider partii KuomintangKuomintang (KMT), tymczasowy prezydent Sun Jat‑sen, który doprowadził do upadku cesarstwa, szukał pomocy światowych mocarstw. Chciał wykorzystać ich wsparcie, aby pokonać i podporządkować rebeliantów. Zachód ignorował jednak Suna, co w 1921 r. skłoniło go do zwrócenia się ku Rosji sowieckiej.
Kierownictwo sowieckie udzieliło socjalistycznemu Kuomintangowi pomocy, ale jednocześnie zaczęło rozwijać i wspierać nowo powstałą Komunistyczną Partię ChinKomunistyczną Partię Chin (KPCh). W 1923 r. Sun i przedstawiciel ZSRS Adolf Joffe wynegocjowali w Szanghaju sowiecką pomoc w celu zjednoczenia Chin. Zadeklarowano jednocześnie współpracę między Kuomintangiem, KPCh i KominternemKominternem. W tym czasie chińskie partie utworzyły koalicję, tzw. Pierwszy Zjednoczony Front.
Sun Jat‑sen wysłał jednego ze swoich zastępców Czang Kaj‑szeka na kilkumiesięczne studia wojskowe i polityczne do Moskwy. Po powrocie do kraju Czang został dyrektorem Republikańskiej Akademii Wojskowej. Była to funkcja tak prestiżowa, że wybrano go na następcę Suna na stanowisku przewodniczącego partii. Sowieci dostarczyli akademii zaopatrzenie, wyposażenie oraz broń. Dzięki tej pomocy Kuomintang był w stanie utworzyć wewnątrzpartyjną armię. Przez akademię przewinęli się też słynni później komunistyczni dowódcy i członkowie KPCh. Zajmowali kluczowe stanowiska instruktorów, jak Zhou EnlaiZhou Enlai, lub byli słuchaczami, jak Lin BiaoLin Biao.
Polityczne skutki maskary w Szanghaju
W 1923 r. KMT liczył już 50 tys. członków, KPCh natomiast tylko kilkuset (w 1925 r. było ich około 1,5 tys.). Na początku 1927 r., w efekcie trwających walk wewnętrznych w samym Kuomintangu, rozpoczęła się rywalizacja między KPCh a KMT. Przedstawiciele Komunistycznej Partii Chin oraz lewicowego skrzydła KMT utworzyli odrębny rząd kuomintangowski w Wuhanie – mieście o silnych komunistycznych wpływach. Natomiast prawicowa część Kuomintangu wraz z Czangiem i Li Zongrenem po pokonaniu Suna Chuanfanga, lokalnego przywódcy, przeniosła się na wschód do Jiangxi, gdzie Czang utworzył odrębny, konkurencyjny rząd. Lewicowa frakcja KMT potępiła tę decyzję jako chęć wyeliminowania wpływów komunistycznego skrzydła Kuomintangu i pogwałcenie zasad kompromisu politycznego opracowanych przez zmarłego Suna.
Na początku kwietnia 1927 r. Czang i kilku innych przywódców KMT zadecydowało, że komuniści muszą zostać odsunięci od władzy. W dniu 12 kwietnia prawica KMT przy wsparciu lokalnych gangów przeprowadziła w Szanghaju masakrę, w wyniku której zginęło 5 tys. lewicowych działaczy, a wielu aresztowano. Armia Czanga ruszyła następnie na Wuhan, została jednak odparta przez dowódcę wojskowego z KPCh, generała Ye Tinga. Sojusznicy Czanga zaatakowali również komunistów w Pekinie, a w mieście Changsha oddziały kuomintangowskie zmasakrowały setki chłopskich milicjantów sprzyjających Komunistycznej Partii Chin. W wyniku czystek w całym kraju z rąk nacjonalistów śmierć poniosły dziesiątki tysięcy komunistów i ich sympatyków. KPCh utraciła 15 tys. spośród 25 tys. członków. W połowie lipca 1927 r. z rządu Wuhanu usunięto wszystkich komunistów, ale ostatecznie i tak został on rozwiązany. Wzmocniona prawica KMT kontynuowała kampanię przeciwko watażkom, zdobywając w czerwcu 1928 r. Pekin i kontrolę nad pokaźnymi obszarami wschodnich Chin.
Powstanie komunistyczne
Kuomintang dominował w miastach, natomiast działacze KPCh wycofali się na wieś lub podjęli działalność podziemną. Zaczęli także przygotowywać się do zbrojnej rebelii. Założyli armię, która przyjęła nazwę Robotniczo‑Chłopskiej Armii Czerwonej Chin, a później Chińskiej Armii Ludowo‑Wyzwoleńczej. Jeden z jej batalionów 1 sierpnia 1927 r. zaatakował miasto Nanchang, rozpoczynając powstanie.
Początkowo rebelia odnosiła sukcesy, jednak stopniowo komunistyczne oddziały zmuszono do odwrotu na południe do Shantou, a następnie na pustynię Fujian. Mao Zedong, mianowany naczelnym dowódcą Armii Czerwonej, poprowadził cztery pułki do Changsha celem wywołania chłopskiego powstania w Hunan. W międzyczasie tysiąc żołnierzy komunistycznych zajęło górskie regiony prowincji Jiangxi. Komuniści rozpoczęli tam budowę własnego, niezależnego od rządu, państewka. Armia Czerwona liczyła wówczas około 1800 żołnierzy. Panowała wśród nich żelazna dyscyplina, a chłopi często postrzegali komunistycznych żołnierzy jako swoich. Zwłaszcza, że ci ostatni ogłaszali na opanowanych terenach reformę rolnąreformę rolną i prowadzili darmowe szkoły. Obiecywali też po zwycięstwie kolektywizacjękolektywizację i nacjonalizacjęnacjonalizację.
Przy tak skromnej liczebności armii komunistów trudno było jednak kontrolować jednocześnie tereny w dwóch prowincjach. Po wkroczeniu Mao do Hunan wiosną 1928 r. Kuomintang najechał obszary zajmowane przez KPCh w Jiangxi. Pozbawione bazy wypadowej oddziały Mao zjednoczyły się z wojskami Zhu De (do 1934 r. był on faktycznym dowódcą sił wojskowych komunistów) i Lin Biao. Trzej dowódcy wspólnymi siłami odbili górskie regiony Jiangxi, jednak Kuomintang ponownie wysłał tam swoje siły zbrojne.
Przez lata 1928–1929 trwała wojna partyzancka w górskich regionach. Siły Mao wzrosły do 2800 żołnierzy, często wywodzących się spośród dezerterów i zbuntowanych oddziałów Kuomintangu. Komunistom brakowało jednak żywności i broni, nie uzyskali wsparcia Związku Sowieckiego, a ich przywódcy popadli w konflikt z Kominternem. Moskwa, chcąc podporządkować sobie KPCh, wysłała do Państwa Środka grupę przeszkolonych w ZSRS chińskich komunistów, znanych jako 28. bolszewików. Ich obecność w partii dodatkowo pogłębiła rywalizację o władzę w partii. W walkach zwolenników i przeciwników Mao, którego oskarżono o trockizmtrockizm, zginęło ok. 2‑3 tysięcy ludzi. W tym burzliwym okresie, na przełomie 1930 i 1931 r., w Jiangxi powstała Chińska Republika Rad, jednak Mao utracił wpływy i stanowisko dowódcy Armii Czerwonej na rzecz Zhou Enlaia.
Błędy Kuomintangu i agresja Japonii
Na początku lat 30. nacjonaliści dysponowali większą od komunistów armią. W 1928 r. zajęli Pekin, zdobyli kontrolę nad większością terytorium Chin i zakończyli polityczny chaos w kraju. Zyskali również przychylność Zachodu, przede wszystkim Stanów Zjednoczonych. Mimo to władza Kuomintangu w poszczególnych prowincjach była bardzo chwiejna, jego przywódcy różnili się poglądami politycznymi, a nadal istniejące prywatne armie utrudniały lub uniemożliwiały pobór podatków. W dodatku armia Kuomintangu, choć bardzo liczna, była słabo uzbrojona, źle wyszkolona i biedna. Przez dekadę armia Changa zdobywała więc żywność, odbierając ją chłopom często w brutalny sposób. Stopniowo na coraz większych obszarach wiejskich komuniści zaczęli być odbierani jako sojusznicy i obrońcy. Posługiwali się bowiem ideami łatwymi do zrozumienia i atrakcyjnymi dla ludzi pozbawionych praw, wykształcenia i cierpiących biedę. Co bardzo ważne, podkreślali ich godność. Przekonywali również chłopów, że prawdziwą potęgą jest naród, który może przeciwstawić się uciskającym ich grupom.
Szalę opinii społecznej przechyliła jednak agresja Japonii na Chiny. W 1931 r. Japończycy zajęli Mandżurię, a sześć lat później wybuchła wojna chińsko‑japońska, która miała trwać osiem lat. Do japońskiej agresji doszło w momencie, gdy od 1935 r. rządowa Armia Narodowo‑Rewolucyjna dominowała w starciach z komunistyczną Armią Czerwoną. Wkroczenie Japończyków do Chin pokazało bezradność rządu, który nie odparł obcej napaści. Wiele osób uznało, że Kuomintang się skompromitował i nie ma już podstaw do rządzenia. Mao Zedong miał powiedzieć w latach 60. podczas spotkania z japońskimi dyplomatami:
Dopiero kiedy japońska armia cesarska zajęła większość Chin, dopiero kiedy Chińczycy zostali przyparci do muru, ocknęli się i chwycili za broń (...) To przyczyniło się do naszego zwycięstwa w wojnie wyzwoleńczej (...) Gdybym miał komuś dziękować, to tylko japońskim militarystom.
Cytat za: M. Kmlimecki, Pekin-Szanghaj-Nankin 1937-1945, 2008, str. 91.
Wobec obcego zagrożenia Czang został nawet porwany i zmuszony przez opozycję we własnej partii do wstrzymania walki z komunistami. Komunistyczna Partia Chin stała się łącznikiem między Kuomintangiem a ZSRS, w którym to kraju starano się o dostawy broni i zaopatrzenia na wojnę z Japonią. Zniszczenie sił Mao nie wchodziło więc w grę. Od 1938 r. armia rządowa prowadziła z Japończykami wojnę partyzancką i sytuacja taka trwała praktycznie do 1945 roku. Mimo że oddziały Kuomintangu (mające przeciw sobie zarówno Japończyków, jak i lokalnych watażków) poniosły wiele porażek, to armia ta nie została nigdy pokonana ze względu na posiadane rezerwy oraz dostarczaną od 1940 r. pomoc amerykańską.
Dzięki chińskiemu oporowi alianci walczący na Pacyfiku mogli dużo szybciej uporać się z Japończykami, którzy zmuszeni byli utrzymywać liczne kontyngenty wojsk na kontynencie. Japońska brutalność wobec Chińczyków przyczyniła się też do zwiększenia się szeregów chińskiej Armii Czerwonej, której liczebność wzrosła z 50 do 500 tys. osób. W sierpniu 1940 r. Armia Czerwona rozpoczęła tzw. kampanię stu pułków, podczas której 400 tys. żołnierzy komunistycznych zaatakowało Japończyków w pięciu prowincjach na raz. Militarna akcja okazała się sukcesem – Japończycy utracili 20 tys. żołnierzy oraz kontrolę nad szlakami kolejowymi i kopalniami.
Jednocześnie Kuomintang podporządkował się decyzjom Stanom Zjednoczonym wymuszającym działania militarne w Birmie. Chang, choć próbował tego uniknąć, wykrwawiał swe najlepsze oddziały w Birmie pod dowództwem alianckim. W trakcie tzw. drugiej kampanii birmańskiej w 1944 r. trzy dywizje generała Wei Lihuanga zabiły więcej Japończyków, niż komuniści w ciągu ośmiu lat.
Przed inwazją japońską stosunek sił wojsk rządowych do oddziałów komunistów wynosił 60:1, natomiast w chwili kapitulacji Cesarstwa Japonii we wrześniu 1945 r. było to już tylko 3:1. Kiedy Chang walczył z najeźdźcami, obszary mu podległe pogrążały się w totalnej inflacji, która była skutkiem utraty większości źródeł dochodu, przede wszystkim w wyniku zniszczeń dużych miast przemysłowych. W tym samym czasie komuniści usilnie pracowali nad produkcją tego, co nazywali „specjalnym produktem”, zwanym też przez towarzyszy „istnym skarbem”. W 1944 r. komuniści eksportowali 40,5 proc. chińskiego opiumopium, a w 1945 r. już 96,5 proc. Trzy czwarte dochodów komunistów pochodziło z produkcji i handlu tą substancją.
Finał wojny domowej po kapitulacji Japonii
Po kapitulacji Japonii jesienią 1945 r. walki między komunistami i nacjonalistami ponownie wybuchły z wielką mocą. Oliwy do ognia dodała odmowa Związku Sowieckiego, który nie zgodził się oddać kuomintangowskim Chinom Mandżurii, w której Japończycy poddali się Rosjanom. Podczas finałowego etapu wojny domowej przewagę uzyskali komuniści. Ich armia wzrosła do 1,2 miliona żołnierzy, a milicja – do dwóch milionów. Kontrolowali jedną czwartą terytorium kraju, na której żyła jedna trzecia ludności. Ponadto ZSRS przekazał Komunistycznej Partii Chin znaczne dostawy broni przechwyconej od Japończyków.
Komuniści znacznie zwiększyli swoje poparcie wśród chińskiego społeczeństwa, obiecując reformę rolną – dzięki temu do wojsk KPCh dołączyła ogromna liczba bezrolnych i głodujących chłopów. Natomiast coraz większą niechęć ludności cywilnej do armii Kuomintangu budziło przymusowe odbieranie cywilom zaopatrzenia i produktów rolnych. Takie działania KMT dodatkowo przyczyniały się do gospodarczego kryzysu, a w efekcie do wzrostu bezrobocia (np. w Szanghaju wynosiło ono 37,5 proc.). Zła sytuacja materialna wywołała masowe protesty studentów i intelektualistów, na które Kuomintang odpowiadał brutalnymi represjami. Kolejną przyczyną klęsk KMT były wewnętrzne walki, a także masowe dezercje – w sumie z dwumilionowej armii KMT uciekła aż połowa żołnierzy.Indeks górny ..
Mimo to w lipcu 1946 r. Czang rozpoczął atak na zajmowane przez komunistów tereny, rzucając do walki ponad półtora miliona żołnierzy. Kampania ta była ostatnią fazą chińskiej wojny domowej. Pomimo początkowych sukcesów armii Kuomintangu, wzmocnionej również przez amerykańskie zaopatrzenie, komuniści przeprowadzili kontratak i pod koniec czerwca 1947 r. przekroczyli rzekę Huang He. Na początku 1949 r. niemal całe Chiny Środkowo‑Wschodnie znalazły się pod rządami KPCh, a w okresie od listopada 1948 r. do lutego 1949 r. komunistom udało się podbić północne prowincje. Po 40‑dniowym oblężeniu, 22 stycznia 1949 r., skapitulowały oddziały Kuomintangu w Pekinie. Wojska Armii Ludowo‑Wyzwoleńczej wkroczyły do miasta ostatniego dnia stycznia tego roku.
Ewakuacja Kuomintangu na Tajwan
Powszechnie uważa się, że wojna domowa w Chinach zakończyła się w 1949 roku. Miała ją przypieczętować ucieczka Chang Kai‑sheka na wyspę TajwanTajwan w grudniu tego roku. W tym samym miesiącu Mao Zedong i Zhou Enlai, zwycięscy liderzy chińskich komunistów, udali się do Moskwy na uroczystości 70. rocznicy urodzin Józefa Stalina. Spędzili tam kilka tygodni czekając, aż generalissimus zgodzi się na podpisanie traktatu sowiecko‑chińskiego.
W tym samym czasie trwały jeszcze walki z Kuomintangiem na wyspie Hainan, niewiele mniejszej od Tajwanu. W maju 1950 r. kuomintangowski generał brawurowo dowodzący obroną Hainan ewakuował swoją armię na Tajwan. W tym samym czasie stutysięczna armia Kuomintangu opuściła bez walki archipelag Zhousan. Nacjonaliści wycofali się także z wysp Mansan i Dongshan, choć panowanie nad nimi umożliwiało blokowanie Kantonu i Szanghaju. W ten sposób dopiero w maju 1950 r. faktycznie zakończyła się chińska wojna domowa.
Po roku 1950 rządy Czang Kaj‑szeka (1887‑1975) na Tajwanie miały charakter autorytarny. Pomimo demokratycznej konstytucji Czang rządził w stylu wodzowskim. Rodowici mieszkańcy Tajwanu nie mieli reprezentacji politycznej, którą całkowicie zawłaszczyli Chińczycy przybyli z kontynentu. Opozycji nie dopuszczano do głosu, a rząd prowadził politykę nacjonalistyczną i tępił lokalną kulturę. Zakazał m.in. używania języka tajwańskiego w prasie, mediach i w szkołach. Więziono także opozycjonistów, którzy zostali uznani za komunistów lub zwolenników niepodległości Tajwanu. Rozluźnienie tej restrykcyjnej polityki przypadło dopiero na okres rządów syna Czang Kaj‑szeka.
Na forum międzynarodowym Republika Chińska z Tajwanu reprezentowała całe Chiny praktycznie do początku lat 70., gdy doszło do zbliżenia między wrogimi sobie wcześniej komunistycznymi Chinami oraz Stanami Zjednoczonymi. Ocieplenie relacji spowodowane było konfliktem politycznym ChRL ze Związkiem Sowieckim. W efekcie większość państw zrezygnowała z popierania władz Tajwanu, w zamian podejmując stosunki dyplomatyczne z rządzonymi przez Mao Zedonga i komunistów Chinami.
Słownik
(chiń. Narodowa Partia Chin) partia utworzona w Chinach przez Sun Jat‑sena w 1912 r.; rządziła na Tajwanie w latach 1928–2000 i 2008–2016
przekształcanie indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie spółdzielnie będące własnością grupową albo państwową
(skrót od ros. Kommunisticzeskij Internacionał – Międzynarodówka Komunistyczna) działająca w latach 1919–1943 międzynarodowa organizacja partii komunistycznych; stanowiła centrum działania światowego ruchu komunistycznego, a jej celem było wprowadzenie tzw. dyktatury proletariatu
partia od 1949 r. rządząca w Chińskiej Republice Ludowej. Oficjalną ideologią KPCh jest marksizm‑leninizm, choć według wielu analityków obecnie partia komunistyczna jest daleka od ortodoksyjnego marksizmu‑leninizmu i częściowo od myśli Mao. Partia postrzega jednak świat jako zorganizowany na dwa przeciwne sobie obozy: socjalistyczny i kapitalistyczny. Komuniści podkreślają, że socjalizm na podstawie materializmu historycznego w końcu zatriumfuje nad kapitalizmem
(z łac. natio – naród) przejęcie przez państwo majątków ziemskich, przedsiębiorstw i/lub kapitału stanowiących własność prywatną
substancja o działaniu narkotycznym otrzymywana przez wysuszenie soku mlecznego z niedojrzałych makówek maku lekarskiego (Papaver somniferum)
zmiana w stosunkach własności ziemi, polegająca na ustawowym wywłaszczeniu (całościowym lub częściowym) wielkich posiadaczy ziemskich i podzieleniu uzyskanej w ten sposób ziemi między bezrolnych lub małorolnych chłopów; w państwach socjalistycznych był to wstęp do kolektywizacji
dawniej Formoza, wyspa na Oceanie Spokojnym o powierzchni 35801 km. kw. oddzielona od Chin kontynentalnych Cieśniną Tajwańską
antyleninowska koncepcja ideologiczno‑polityczna; celem ruchu była permamentna rewolucja w ZSRS oraz poza jego granicami; ruchem kierował Lew Trocki
Słowa kluczowe
Mao, Czang, Chiny, Komunistyczna Partia Chin, Kuomintang, Tajwan, wojna domowa, świat po II wojnie światowej, zimna wojna
Bibliografia
Davin D., Mao Zedong, tłum. E. Spirydowicz, Warszawa 2000.
Dikötter F., Rewolucja kulturalna. Historia narodu 1962‑1976, tłum. B. Gadomska, Wołowiec 2018.
Dikötter F., Tragedia wyzwolenia. Historia rewolucji chińskiej 1945‑1957, tłum. B. Gadomska, Warszawa 2016.
Dikötter F., Wielki głód. Tragiczne skutki polityki Mao 1958‑1962, tłum. B. Gadomska, Wołowiec 2013.
Færøvik T., Mao. Cesarstwo cierpienia, tłum. E. Partyga, Warszawa 2018.
Patek A., Zblewski Z., Polska i świat w latach 1918‑1993, Kraków 1998.
Polit J., Chiny, Warszawa 2004.
Tyszkiewicz J., Czapiewski E., Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2012.