Przeczytaj
Zaskoczenie z dwóch stron
W Warszawie za mało wiarygodne uznano nadchodzące z różnych stron sygnały o porozumieniu Niemiec i Związku Sowieckiego w sprawie kolejnego rozbioru Polski. Uważano, że na przeszkodzie stoją różnice ideologiczne między faszyzmem i komunizmem, a wyraźne dziś podobieństwa obu ustrojów (totalitaryzmtotalitaryzm) były wówczas ignorowane. W konsekwencji polski plan obronny w 1939 r. nie zakładał równoczesnej wojny z Niemcami i ZSRS. Przygotowywano się jedynie do odparcia ataku ze strony Trzeciej Rzeszy. Tymczasem Józef Stalin, inicjując podpisanie paktu Ribbentrop‑Mołotowpaktu Ribbentrop‑Mołotow, liczył, że doprowadzi to do wojny między państwami Zachodu. Zakładał, że konflikt militarny osłabi każde z nich, a wtedy Armia Czerwona wkroczy do Europy, aby wprowadzić komunizm.
Zanim doszło do wybuchu wojny, zarówno Hitler, jak i później Stalin oferowali Polsce sojusz wojskowy. Berlin, planując wojnę z Francją, chciał zabezpieczyć się od wschodu. Proponował Polsce przystąpienie do paktu antykominternowskiegopaktu antykominternowskiego. Polska odrzuciła jednak perspektywę wspólnych (z Niemcami) zdobyczy terytorialnych na wschodzie i pozostała wierna zobowiązaniom wojskowym wobec Francji, upewniona w tym później jeszcze przez gwarancje brytyjskie. Również Stalin proponował Polsce sojusz wojskowy wymierzony w Niemcy. Jego warunkiem była jednak zgoda Warszawy na przemarsz Armii Czerwonej przez Rzeczpospolitą.
Na co więc liczono w II Rzeczpospolitej? Polscy politycy i wojskowi zakładali, że Hitler nie odważy się na wojnę, mając za plecami Francję i Anglię, a jeżeli nawet, to Polska w sojuszu z Rumunią zdoła się bronić przez kilka miesięcy, do momentu rozpoczęcia wymierzonej w Niemcy ofensywy z zachodu. Stąd też wszystkie większe jednostki wojskowe zabrano z granicy wschodniej i skierowano na zachód, do obrony przeciw Niemcom.
Dnia 1 września 1939 r. bez wypowiedzenia wojny, wojska Trzeciej Rzeszy zaatakowały Polskę z północy, zachodu i południa. Rozpoczęła się wojna polsko‑niemiecka, do której po stronie naszego kraju 3 września 1939 r. przyłączyli się sojusznicy – Wielka Brytania i Francja. Niestety, nie udzielili oni zbrojnego wsparcia, ograniczając swoje działania tylko do zabiegów propagandowych. Sprawiło to, że na Zachodzie rozpoczął się okres tzw. „dziwnej wojny”.
Sojusz francusko‑polsko‑brytyjski
W dniu 3 września 1939 roku rządy Francji i Wielkiej Brytanii oraz członkowie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów: Australia, Nowa Zelandia i Indie, wypełniając zobowiązania wobec Polski, wypowiedziały Niemcom wojnę. Lokalny konflikt polsko‑niemiecki rozszerzył się na cały świat.
W dniu niemieckiej napaści Polska pozostawała w sojuszu obronnym zawartym z Francją w lutym 1921 r. i potwierdzonym traktatem gwarancyjnym z grudnia roku 1925. Zapisano w nim, że w razie agresji na którąś ze stron „oba rządy porozumieją się celem obrony ich terytoriów i ochrony swych słusznych interesów”. Sformułowania traktatowe doprecyzowano w maju 1939 roku. Francuskie działania powietrzne miały się rozpocząć już pierwszego dnia konfliktu, a następnie, gdy tylko część sił francuskich będzie gotowa (około trzeciego dnia), miały zostać rozwinięte działania zaczepne. W nocy z 6 na 7 września oddziały czternastu dywizji francuskich przekroczyły granicę Niemiec w Zagłębiu Saary i odepchnęły Niemców, najdalej w rejonie miasta Hornbach, na odległość ponad 20 km. Przejście do ofensywy planowano 15 dni później – na 18 września. Tego dnia było już jednak za późno na pomoc dla Polski, ponieważ dzień wcześniej zaatakował ją Związek Sowiecki.
Natomiast rządy Polski i Wielkiej Brytanii udzieliły sobie wzajemnych gwarancji obronnych 25 sierpnia 1939 roku. Artykuł pierwszy dokumentu gwarancyjnego stanowił: „W razie gdyby jedna ze stron umawiających się znalazła się w działaniach wojennych w stosunku do jednego z mocarstw europejskich na skutek agresji tego ostatniego (...), druga strona (...) udzieli bezzwłocznie stronie umawiającej się znajdującej się w działaniach wojennych wszelkiej pomocy i poparcia będących w jej mocy”*.
Pierwsze oddziały brytyjskie przybyły do Francji 4 września 1939 r. i zajęły stanowiska wzdłuż granicy belgijskiej. Tego samego dnia samoloty RAFRAF zbombardowały niemieckie bazy nad Morzem Północnym, a marynarka rozpoczęła morską blokadę Niemiec.
Indeks górny *Źródło: artykuł Układ o pomocy wzajemnej między Polską a Wielką Brytanią (1939), wikiźródła.pl, [dostęp: 13.02.2022] Indeks górny koniec*Źródło: artykuł Układ o pomocy wzajemnej między Polską a Wielką Brytanią (1939), wikiźródła.pl, [dostęp: 13.02.2022]
Niemcy do wojny z Polską skierowali wojska liczące ponad 1,5 mln żołnierzy. Polska mogła wystawić niespełna 1 mln. Przewaga militarna i kolejne przegrane bitwy (pod Mokrą, na linii Warty, pod Mławą, zajęcie Krakowa i Łodzi) sprawiły, że armia polska została szybko zepchnięta do defensywy. Największą bitwą kampanii wrześniowej, rozgrywającą się między 9 a 16 września 1939 r., była bitwa nad Bzurą, w której po obu stronach brało udział blisko pół miliona żołnierzy. Mimo pewnych sukcesów i pierwotnej przewagi również i ona zakończyła się klęską, otwierając przeciwnikowi drogę na Warszawę.
Atak ze Wschodu
Przełomowym wydarzeniem okazał się atak od wschodu Armii Czerwonej rozpoczęty w nocy z 16 na 17 września 1939 roku. Przyczynił się on do ewakuacji polskiego rządu i naczelnego wodza do Rumunii. Pozbawiona wsparcia sojuszników i rozbita polska armia nie była w stanie prowadzić wojny na dwóch frontach i bronić swej stolicy, która ostatecznie po ciężkich walkach skapitulowała 28 września 1939 roku. Z końcem miesiąca wojna obronna, mimo trwających jeszcze walk (6 października 1939 r. na Lubelszczyźnie, po bitwie pod Kockiem, jako ostatnie złożyły broń oddziały Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga), była praktycznie rozstrzygnięta, a ziemie Rzeczypospolitej podzielone między dwóch okupantów – Trzeciej Rzeszy i Związku Sowieckiego. Polska ponownie zniknęła z mapy Europy.
Bilans strat
W inwazji na Polskę wzięło udział ponad 1,5 mln niemieckich żołnierzy wyposażonych w około 2,5 tys. czołgów, prawie 2 tys. samolotów i 11 tys. dział. Polska przeciwstawiła im prawie milionową armię z około 500 czołgami, blisko 300 samolotami i 4,3 tys. dział. Były to siły wystarczające do obrony w bezpośrednim starciu, ale polscy żołnierze musieli odpierać atak z trzech stron – od zachodu, południa i północy, a Warszawę od Prus Wschodnich dzieliło zaledwie 120 kilometrów. Gdy w 17 dniu wojny do hitlerowskich działań wojennych przeciwko Polsce przyłączyło się od wschodu ponad 600 tys. żołnierzy sowieckich z dwa razy większymi niż Niemcy siłami pancernymi i lotniczymi (ponad 4,7 tys. czołgów i prawie 3, 3 tys. samolotów), los II Rzeczpospolitej został przypieczętowany. Polskiej granicy wschodniej strzegło w tym czasie zaledwie około 12 tys. żołnierzy.
Bilans strat kampanii wrześniowej dużo mówi o jej przebiegu. Mimo że to Trzecia Rzesza była stroną atakującą, to liczba zabitych i rannych żołnierzy niemieckich była ponad trzykrotnie niższa niż polskich (Niemcy: ponad 16 tys. zabitych i 27 tys. rannych, Polska odpowiednio: około 66 tys. i 134 tys.). Tymczasem zazwyczaj to atakujący ponoszą większe straty. Skąd więc ta dysproporcja?
Zaważyło rozciągnięcie linii obrony wzdłuż granic, którego następstwem było oskrzydlenie sił polskich. Alternatywa – przyjęcie od początku obrony na Wiśle – z powodów politycznych była niewykonalna: społeczeństwo nie zaakceptowałoby wycofania się armii ze Śląska, Wielkopolski i Pomorza jeszcze przed wybuchem konfliktu.
Drugim czynnikiem niemieckiego zwycięstwa była przewaga techniczna Trzeciej Rzeszy – pięciokrotna w broni pancernej i czterokrotna w lotnictwie. W połączeniu z niestosowaną wcześniej taktyką ich użycia (tzw. blitzkriegblitzkrieg ) doprowadzała ona do sytuacji, że wycofujący się na kolejne linie obrony Polacy zastawali tam już Niemców. Tymczasem po polskiej stronie zakładano mniejsze tempo operacji, raczej wojnę opartą na bitwie granicznej, wycofaniu się na główne linie obrony i prowadzeniu wielomiesięcznych walk pozycyjnych. Szybkie tempo prowadzonych działań przekreśliło te plany.
Polakom inicjatywę z rąk Niemców udało się przechwycić, w większej skali, tylko raz, na krótko i lokalnie – w bitwie nad Bzurą, podczas której dotychczas cofającym się oddziałom Armii Poznań i Armii Pomorze udało się znienacka zaatakować i rozbić jedną z niemieckich dywizji. Z kolei ogrom zaskoczenia sowiecką inwazją najlepiej ilustrują polskie straty: około 3 tys. poległych i ponad 250 tys. jeńców. Tak oceniał kampanię wrześniową historyk Wojciech Roszkowski:
Klęska armii polskiej wynikała przede wszystkim z ogromnej przewagi Niemiec, prawie dwukrotnej w sile żywej, blisko trzykrotnej pod względem siły ognia, pięciokrotnej w samolotach i dziesięciokrotnej w czołgach, a więc głównie w szybkości i sile uderzenia. 17 IX przeciw walczącym jeszcze 25 wielkim jednostkom polskim stanęły obok 75 niemieckich także 52 wielkie jednostki Armii Czerwonej. Duże znaczenie miało niekorzystne dla Polski ukształtowanie frontu, otaczającego siły polskie z trzech stron, a po wkroczeniu armii radzieckiej – z czterech stron. Negatywnie odbiło się na przygotowaniach polskich wstrzymanie mobilizacji w dniu 28 VIII na skutek niefortunnych nacisków Anglii i Francji. W tej sytuacji niedoskonałość polskiego planu wojny, słaba łączność oraz bierność Naczelnego Dowództwa miały znaczenie drugorzędne. Zważywszy dysproporcję sił, miesięczny opór Polski we wrześniu 1939 r. należy ocenić bardzo wysoko. (...)
Zbrojny opór Polski położył jednak kres pokojowym podbojom hitlerowskim i zapoczątkował tworzenie koalicji antyhitlerowskiej. Niestety, sprzymierzeńcy Polski nie wypełnili swych zobowiązań, czym nie tylko pogrążyli sojusznika polskiego, ale zaszkodzili i sobie, dopuszczając do rozbijania członków koalicji przez Hitlera po kolei i w osamotnieniu. (...) Wszyscy wyżsi dowódcy niemieccy i wielu historyków zachodnich stwierdzało, iż ofensywa przeciw Niemcom na zachodzie, w chwili, gdy gros sił niemieckich wiązała armia polska, mogła doprowadzić do stosunkowo szybkiego pokonania Trzeciej Rzeszy.
Cytat za: W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914–1945, Warszawa 2003, s. 413-414.
Natomiast brytyjski historyk Norman Davies tak podsumował sytuację września 1939 roku:
(...) wielu uczestników kampanii, która zapoczątkowała drugą wojnę światową, przystąpiło do walki, wychodząc z fałszywych przesłanek. Zachodnie mocarstwa sądziły, że obiecały bronić sojusznika zagrożonego przez hitlerowską agresję, gdy tymczasem dały tę obietnicę państwu, które miało zostać zaatakowane nie tylko przez Trzecią Rzeszę, ale i przez Związek Radziecki. Polacy sądzili, że ich zadanie polega na powstrzymaniu pochodu Niemców przez piętnaście dni, do czasu, kiedy Francuzi przekroczą niemiecką granicę na zachodzie, gdy tymczasem mieli przed sobą niemożliwe do wypełnienia zadanie powstrzymania zarówno Wehrmachtu, jak i Armii Czerwonej bez niczyjej pomocy. Francuzi nie zaczęli ofensywy; Brytyjczycy ograniczyli swoją pomoc do zrzucania ulotek na Berlin.
W takim układzie najeźdźcy na Polskę mogli zapisać na swoje konto wszystkie możliwe plusy. (...) Niemcy mogli spokojnie wysyłać swoje dywizje pancerne daleko w głąb terytorium Polski, mając bezpieczną pewność, że sowieccy wspólnicy wezmą na siebie wszelkie polskie przeciwdziałania na tyłach. (...) W kampanii polskiej z września 1939 roku polityka i zdrada wzięły więc górę nad operacjami wojskowymi. Polacy wypełnili swój obowiązek, walcząc nieprzerwanie przez pięć tygodni – wbrew wszelkim realnym szansom. Mocarstwa zachodnie wypowiedziały Niemcom wojnę, ale cofnęły się przed konfrontacją ze Związkiem Radzieckim – nawet wtedy, kiedy współudział ZSRR stał się oczywisty. Nie wzięły też udziału w walkach. Brytyjczycy nie mogli, a Francuzi nie chcieli. Procedury mobilizacyjne we Francji były pomyślane jako przygotowania do długotrwałej wojny: wymagały zredukowania wszystkich dywizji frontowych do statusu kadr tymczasowych na długi okres reorganizacji, co wykluczało możliwość podjęcia natychmiastowej ofensywy. Wobec tego Hitler i Stalin mogli robić, co chcieli.
Cytat za: N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2001, s. 1062-1063.
Słowacja po stronie Niemców
W niemieckiej inwazji na Polskę wzięły udział również cztery dywizje słowackie (w liczbie 50 tys. żołnierzy). Dotarły do okolic Nowego Targu, Krynicy i Sanoka, biorąc do niewoli ponad 1,3 tys, jeńców polskich. W styczniu 1940 r. większość z nich Słowacy przekazali Niemcom oraz ZSRS, a resztę uwięzili.
Główne znaczenie militarne udziału Słowacji w wojnie polegało na umożliwieniu Niemcom ataku ze słowackiego terytorium. Zmusiło to Polskę do rozciągnięcia linii obrony o kolejne kilkaset kilometrów i jeszcze większego rozproszenia sił. Niemcy wykonali ze Słowacji uderzenie oskrzydlające skierowane na wschód od Wisły. W efekcie wycofujące się stamtąd oddziały polskie nie zdołały uformować planowanej obrony wzdłuż tej rzeki.
We wrześniu 1939 r. Słowacy odebrali Polsce ok. 770 km²: północną część Spiszu i Orawy (należały do Czechosłowacji do 1938 r.) oraz blisko 30 miejscowości z powiatu nowotarskiego należących do Polski od 1920 roku. W Zakopanem wojska słowackie urządziły uroczystą defiladę zwycięstwa.
Ewakuacja władz i oddziałów wojskowych
W sytuacji agresji ZSRS na Polskę w nocy z 17 na 18 września 1939 r. prezydent, wódz naczelny i rząd opuścili Polskę. Razem z nimi do Rumunii przedostało się około. 30 tys. żołnierzy, a na Węgry – kolejne 40 tys. Ich wspólnym celem była Francja, gdzie władze Rzeczpospolitej spodziewały się kontynuować działalność. Jednak wbrew wcześniejszym uzgodnieniom i prawu międzynarodowemu prezydent II RP wraz z rządem zostali jednak w Rumunii internowani (m.in. wskutek nacisku Niemiec). W tej sytuacji, aby zachować ciągłość instytucji państwowych, prezydent Ignacy Mościcki zgodnie z konstytucją wyznaczył na swojego następcę najpierw ambasadora RP we Włoszech Bolesława Wieniawę‑Długoszowskiego, a kiedy ten odmówił – Władysława Raczkiewicza, dotychczasowego wojewodę pomorskiego.
Wstrząs i rozczarowanie klęską w kampanii wrześniowej były w wojsku i społeczeństwie tak duże, że do władzy doszła dotychczasowa opozycję. Na czele nowego, koalicyjnego rządu stanął gen. Władysław Sikorski, który, skonfliktowany z obozem sanacyjnym, do wybuchu wojny formalnie pozostawał w czynnej służbie, ale bez żadnego przydziału. Powołał on do rządu przedstawicieli Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL), Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Pracy (SP) i Stronnictwa Narodowego (SN), czyli ugrupowań, które od zamachu stanu Józefa Piłsudskiego w maju 1926 r. pozostawały w opozycji.
Planowe, masowe zbrodnie na cywilach
Kampania wrześniowa 1939 r. ujawniła nową formę prowadzenia wojny – planowe, masowe zbrodnie na cywilach i ich wysiedlenia. Od pokoleń celem wojen był zabór terytoriów wraz z ich mieszkańcami, których traktowano jako zdobycz wojenną (cywile przyczyniali się do rozwoju gospodarczego państwa – agresora).
W II wojnie światowej wrogiem była nie tylko armia polska, ale także ludność cywilna. Była to konsekwencja wyznawanego przez hitlerowców nacjonalizmunacjonalizmu i rasizmurasizmu. Przykładem są rozstrzeliwania Polaków na Pomorzu, gdzie w lasach, w okolicach Gdyni i Gdańska, niemiecka tzw. straż obywatelska, policja i wojsko zamordowały kilkadziesiąt tysięcy cywilów, a pozostałą ludność polską wysiedlono. Podobnie, w planowy sposób, postępowano na Kujawach, w Wielkopolsce i na Śląsku, a centralnej Polsce – wobec Żydów.
Najważniejsze wydarzenia i bitwy kampanii wrześniowej 1939 roku
Słownik
(niem. wojna błyskawiczna) błyskawiczne uderzenie na dany kraj drogą lądową, powietrzną i morską, wykorzystujące moment zaskoczenia; taktyka zakładająca oskrzydlenie nieprzyjaciela przez dywizje pancerne i zniszczenie jego sił głównych przez artylerię i piechotę w pierwszych dniach ataku; dywizje pancerne i piechota zmotoryzowana po wygraniu pierwszych bitew prą dalej przy wsparciu zmasowanych sił powietrznych, wdzierając się w głąb kraju i goniąc wojsko nieprzyjaciela; taktykę „wojny błyskawicznej” Niemcy zastosowali m.in. podczas kampanii we Francji w 1940 roku
(z łac. natio – naród) przekonanie i postawa uznające interes własnego narodu za najwyższą wartość, podobnie jak wszystkich elementów związanych z tym, co narodowe
pakt zawarty w 1936 r. przez III Rzeszę i Japonię pod hasłem wspólnej walki z Międzynarodówką Komunistyczną (Komintern), którego faktycznym celem była walka o dominację na świecie
pakt o nieagresji zawarty między ZSRS a III Rzeszą 24 sierpnia 1939 r., stał się bezpośrednią przyczyną wybuchu II wojny światowej
(fr. racisme, od race - ród, rasa) rodzaj uprzedzenia i zestaw poglądów, których podstawą jest przekonanie o wrodzonych różnicach istniejących między rasami ludzkimi, co w konsekwencji usprawiedliwiać ma wyższość i dominację jednej rasy nad pozostałymi
(ang. Królewskie Siły Powietrzne) siły lotnicze Wielkiej Brytanii powstałe w 1918 roku
(z łac. tractatus – postępowanie, dyskusja, rozprawa naukowa) traktat pokojowy kończący I wojnę światową, podpisany z Niemcami 28 czerwca 1919 r.; nakładał duże sankcje na państwo niemieckie, które zostało uznane za winne wybuchu konfliktu; na mocy jego postanowień Niemcy musiały zapłacić wysoką kontrybucję, poniosły duże straty terytorialne i zostały zdemilitaryzowane
system rządów (oraz wspierająca go ideologia) charakterystyczny dla XX‑wiecznych państw, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe szły w parze z rozczarowaniem do demokracji, jej kryzysem lub niedostatkiem
Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików); w latach 1925–1952 oficjalna nazwa późniejszej Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego, rządzącej w ZSRS do rozpadu tego państwa w 1991 roku
(niem. siła zbrojna) określenie całości sił zbrojnych Trzeciej Rzeszy
utworzone na mocy traktatu wersalskiego w 1920 r., istniało do 1939 r.; obejmowało teren samego miasta Gdańska oraz jego najbliższej okolicy, a nadzór (protektorat) miała nad nim Liga Narodów
Słowa kluczowe
kampania wrześniowa, II wojna światowa, agresja Niemiec, agresja ZSRS, pakt Ribbentrop–Mołotow, III Rzesza
Bibliografia
J. Böhler, Najazd 1939. Niemcy przeciw Polsce, Kraków 2011.
W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914–1945, Warszawa 2003.
N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2001.
A.Godzwon, Okiem przeciwnika. Straty osobowe niemieckiej 10. Armii w walkach z polską 7. Dywizją Piechoty [w:] Technika Wojskowa Historia. 5/2017 (47), s. 72, 86, wrzesień - październik 2017.