Przeczytaj
Epika a epos
Już w starożytności ustalono, że literaturę można podzielić na trzy rodzaje: epikę, lirykę i dramat.
Epika (z gr. epikós) – podobnie jak pozostałe dwa rodzaje: liryka i dramat – dzieli się na gatunki, te zaś na odmiany gatunkowe. Do gatunków epickich, które mają najdłuższą historię, należą eposy (epopeje). Dwa najstarsze znane nam dzieła literackie powstałe w antyku greckim, czyli Iliada i Odyseja, są właśnie eposami. Nazwa gatunku również ma swoje źródło w języku greckim: słowo „epos” (z gr. épos) oznaczało „opowieść”.
Największe znaczenie dla historyków literatury mają dzieła Homera i Wergiliusza. Pierwszemu z nich, Grekowi żyjącemu prawdopodobnie na przełomie IX i VIII w. p.n.e., przypisuje się dwa eposy: Iliadę, opowiadającą o przebiegu ostatnich dni wojny trojańskiej, oraz o ok. 50 lat młodszą Odyseję, przedstawiającą 10‑letni powrót władcy Itaki spod Troi do domu. Wergiliusz natomiast to twórca żyjący w latach 70‑19 p.n.e. Jest autorem najsłynniejszego eposu rzymskiego, czyli Eneidy, ukazującej losy uciekiniera z Troi, Eneasza, który ostatecznie trafił na tereny Italii.
Epos a epos starożytny
Epos to gatunek epiki, obejmujący dzieła posiadające kilka podstawowych wyróżników, takich jak:
znaczące rozbudowanie utworu,
przedstawianie bohaterów na tle wydarzeń ważnych dla danej społeczności, a zwłaszcza dla narodu,
forma wierszowana (choć zdarzają się eposy ułożone prozą),
poważna tonacja.
Cechy charakterystyczne eposu starożytnego można rozpoznać, analizując konkretne utwory powstałe w Grecji i Rzymie, ale także zapoznając się z dziełami teoretycznoliterackimi pochodzącymi z tego okresu, szczególnie z odpowiednimi fragmentami Poetyki ArystotelesaArystotelesa oraz Listu do Pizonów, znanego również jako Sztuka poetycka HoracegoHoracego.
Grecki uczony skonfrontował epopeję z tragedią, przyznając tej drugiej wyższość. Omawiając dramat, przy okazji następująco charakteryzował epos:
PoetykaEpopeja jest podobna do tragedii o tyle, że stanowi naśladowanie przedmiotów poważnych wierszem. Różni się natomiast [...] długością. Tragedia bowiem usilnie dąży do tego, aby zmieścić się w czasie jednego obiegu słońca lub tylko nieznacznie go przekroczyć, epopeja natomiast nie ma ściśle określonych granic czasu [...].
Tragedia zresztą [...] zasługuje na wyższą ocenę i dlatego, że posiada nie tylko wszystkie składniki epopei (bo może nawet korzystać z jej wiersza), lecz nadto bardzo istotny element śpiewu i widowiska, dzięki którym sprawia najwyższą przyjemność. [...] Poza tym osiąga ona cel naśladowania mając mniejsze rozmiary. A przecież przyjemniejsza jest rzecz zwarta niż rozcieńczona potokiem czasu. Wymownym tego przykładem, sądzę, byłoby ułożenie Sofoklesowego Edypa w tylu wierszach, ile ma ich Iliada. Epopeja jest poza tym utworem mniej jednolitym (z każdej niemal epopei można przecież ułożyć kilka tragedii), bo gdyby posiadała tylko jeden wątekwątek fabularnyfabularny – przestawiona zwięźle – byłaby zbyt kusa, otrzymawszy zaś stosowną dla swego wiersza długość, okazałaby się rozwlekła. Mówiąc o epopei mam bowiem na myśli utwór wielowątkowy, taki jak Iliada i Odyseja, ułożony z wielu takich części, które same posiadają wystarczającą wielkość. A przecież kompozycja tych poematów jest szczególnie doskonała i każdy z nich jest w najwyższym stopniu naśladowczym przedstawieniem jednolitej akcji.
W Liście do Pizonów, czyli Sztuce poetyckiej, Horacy formułuje reguły stylu klasycznego i charakteryzuje epos:
Sztuka poetycka (List do Pizonów)Dzieje królów i wodzów i wojen żałosnych
jakim opisać można rytmem, wskazał Homer;
[...]
Jest różnica, czy DawusDawus coś mówi, czy heros,
sędziwy starzec, młodzian zapalczywy jeszcze
w kwiecie wieku, matrona można, skrzętna niańka,
kupiec podróżny, rolnik na żyznym poletku [...].Ani wojny Trojańskiej nie zacznie od jaja:
zawsze spieszy do celu i w sam środek rzeczy,
jakby mu były znane, porywa słuchacza
i gdzie się błysnąć nie da, rzecz pomija,
tak zmyśla, tak udatnie miesza złudę z prawdą,
by z początkiem się zgadzał środek, z środkiem koniec.
Oba antyczne teksty dotyczące literatury nie opisują wszystkich cech eposu starożytnego, ale można wywnioskować, że dla starożytnych teoretyków epopeja to dzieło:
napisane heksametremheksametrem,
wielowątkowe,
ukazujące ważnych bohaterów biorących udział w istotnych wydarzeniach,
z fabułą, która nie jest kronikarskim zapisem wszystkich faktów, lecz zawiera wybrane motywy,
napisane stylem przeważnie poważnym, podniosłym,
o nieograniczonej długości.
Styl homerycki
Styl homerycki występuje w Iliadzie i Odysei. Do pewnego stopnia styl zależy od przynależności gatunkowej dzieła, w którym został zastosowany. Epos wymagał użycia patosupatosu, ponieważ utwory należące do tego gatunku przedstawiały wielkich bohaterów, bogów, herosów czy władców dokonujących wspaniałych czynów, jak zdobycie Troi. Jednak poza cechami typowymi dla wszystkich dzieł będących eposami, w Iliadzie i Odysei występują takie cechy językowo‑stylistyczne, które można uznać za charakterystyczne dla obu tych tekstów.
Słownik
(łac. fabula – opowiadanie) – układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworów epickich
(gr. heks – sześć ) – w wersyfikacji antycznej wers składający się z sześciu stóp (stopa – jednostka miary wierszowej), heksametr był przede wszystkim wierszem antycznego eposu; chętnie stosowany przez poetów starożytnych
(łac. narratio – opowiadanie) – wypowiedź w formie monologu przedstawiająca ciąg wydarzeń wchodzących w skład fabuły utworu epickiego
skonstruowana przez autora osoba przedstawiająca fabułę w utworze literackim
(gr. páthos – namiętność, wzruszenie) – poważny, podniosły ton lub styl mówienia albo pisania podkreślający wzniosłość tematu i wielkość bohaterów
każdy z rozwijanych przez autora i tworzących pewną całość tematów utworu fabularnego