Spory wokół relacji wiary i rozumu

R1Wmlp7BpPq9W1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz, mocno zaznaczone brwi i duże, ciemne oczy. Jego nos jest haczykowaty i długi. Jego włosy są ciemne i długie, kręcone, sięgają do piersi. Mężczyzna ubrany jest w obszerną, udrapowaną szatę.

Jak pamiętamy, początki filozofii przypadają na VII w. p.n.e., kiedy to wyczerpuje się mitologiczne tłumaczenie świata i jego zjawisk, a antyczni Grecy odczuwają potrzebę racjonalnego poznawania i analizowania rzeczywistości. Z filozofii, bezpośrednio lub pośrednio, wyłonią się z czasem wszystkie rodzaje i dyscypliny szeroko rozumianej nauki. Stara anegdota, jaką opowiadają sobie historycy filozofii głosi, że ostatnim człowiekiem, który wiedział wszystko, był Gottfried Wilhelm Leibniz (zmarły w roku 1716). Jest to żart ukazujący, że do początku XVIII wieku wiedza ludzka na tyle się rozwinęła i skomplikowała, iż niemożliwym stało się używanie względem kogokolwiek określenia „wszechstronnie wykształcony”. Rozwój nauki postępował i postępuje do dziś, a dzisiejsza filozofia składa się z sześciu klasycznych dyscyplin filozoficznychdziedziny filozoficznedyscyplin filozoficznych, a więc tych dziedzin wiedzy, które wspólnie tworzą filozofię szeroko rozumianą.
Spróbujmy na tym krótkim rysie historycznym umiejscowić wczesny rozwój religii chrześcijańskiej. W chwili jej zainicjowania, a więc u progu Naszej Ery, dysponuje ona jedynie treścią Starego Testamentu i nauką Chrystusa, stąd też wynika bezpośrednio potrzeba ułożenia wszystkich jej założeń i stworzenia z niej religii spójnej i skodyfikowanej.

R1aHcPYe4EIoY1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy męskiej. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma niewielką brodę. Nos rzeźby jest uszkodzony.

Stary Testament wywodzi się bezpośrednio z religii żydowskiej, natomiast Jezus, który w oczach obrońców starej wiary głosił herezję, pozostawił nam w zasadzie tylko swą naukę moralną. To wciąż zbyt mało, aby móc mówić o religii sensu stricto, a więc o dojrzałym i spójnym systemie wierzeń i przekonań posiadającym własne dogmaty, obrzędy i kultywowane tradycje. Kwestią kluczową okazuje się więc intelektualne podbudowanie nowego religijnego światopoglądu, czego podejmują się pierwsi chrześcijańscy filozofowie.

W momencie inicjacji chrześcijaństwa filozofia grecka ma już siedem wieków – dawno już wyłożyła swe najważniejsze twierdzenia i osiągnęła szczyt swego rozwoju. Rzymianie zasadniczo nie dodają do niej nowych treści, jedynie ją pielęgnują i kultywują jej największe osiągnięcia. To właśnie w filozofii greckiej ojcowie założyciele (a więc pierwsi chrześcijańscy filozofowie) odnajdują szereg wspaniałych idei, które przysłużą się jako filozoficzne podwaliny nowej wiary. Od razu podkreślmy, że stosunek filozofów chrześcijańskich do filozofów greckich był ambiwalentny. Z jednej strony patrzyli na swych poprzedników jako na pogan, a więc ludzi, wobec których należy zachować zdrowy dystans. Z drugiej, mieli świadomość geniuszu greckiej myśli filozoficznej, której pewne idee da się dostosować do potrzeb nowej wiary.

R16YOJo5k1Umi1

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę w szacie i tiarze biskupiej. Twarz mężczyzny jest pociągła, włosy i broda siwe. Mężczyzna trzyma w lewej dłoni pastorał. Prawą dłoń ma uniesioną w geście błogosławieństwa.

Można w uproszczeniu powiedzieć, że pierwsze pięć wieków Naszej Ery upływa pod znakiem patrystykipatrystykapatrystyki. Mianem tym określa się działalność ojców założycieli chrześcijaństwa, a więc filozofów, którzy tworzą pierwsze koncepcje filozofii chrześcijańskiej i chrześcijańskiej teologii, śmiało czerpiąc z myśli greckiej. Największym przedstawicielem tego okresu, a przy tym filozofem, który stworzył zwarty i zamknięty system filozoficzny, był bez wątpienia św. Augustyn. Stał on również na stanowisku, że prawdziwy chrześcijanin będzie chciał poznać racjonalnie jedynie dwie rzeczy – Boga i własną duszę. Wszelkie inne rozważania są co prawda bardzo piękne, ale i bardzo próżne. Nie służą bowiem odkrywaniu tego, co dla człowieka jest najważniejsze, a więc kwestii zbawienia. Zasłynął także oryginalnym podejściem do kwestii relacji pomiędzy wiarą a rozumem. Już pierwsi chrześcijanie wyczuwali duże napięcie pomiędzy tymi pojęciami, bo przecież prawdy objawione (stanowiące podstawę chrześcijaństwa i pochodzące bezpośrednio od Boga) niejednokrotnie okazują się sprzeczne z treścią racjonalnych rozumowań, jakie prowadzi filozofia (a ujmując zagadnienie nieco szerzej – także nauka szeroko rozumiana). Augustyn udowadniał więc tezę, w myśl której rozum ludzki powinien, po pierwsze: starać się rozwiązać i przeniknąć jedynie kwestie wiary; po drugie: w swych wysiłkach nie zwracać się w stronę próżnych nauk dotyczących świata doczesnego; po trzecie: wreszcie, zawsze pamiętać, że będąc rozumem ludzkim, jest czymś ułomnym i ograniczonym w zestawieniu z umysłem doskonałego i nieskończonego Boga. Stąd też wniosek o wyższości wiary nad rozumem, jak i o konieczności podporządkowania zasad rozumu zasadom wiary.

Anzelm i „wiara poszukująca zrozumienia”

RowYhXRyuvGq31

Rycina przedstawia twarz starszego mężczyzny. Widać na niej liczne zmarszczki. Mężczyzna ma gęstą brodę, a na głowę założony hełm.

Św. Augustyn przypisywał więc rozumowi rolę służebną względem wiary, zwracając jednocześnie uwagę, iż jego wikłanie się w kwestie świata doczesnego jest wysiłkiem próżnym i zbędnym. Można powiedzieć, że taka postawa wytyczała sposób myślenia, jaki przyświecał całej filozofii wczesnośredniowiecznej. Rozum ma służyć kwestiom najwyższym i ostatecznym, które są kwestiami wiary, a więc opierają się na prawdach objawionych przez Boga. W ten sposób utrwalił się średniowieczny pogląd, który wyrażał się w łacińskiej maksymie: philosophia ancilla theologiae, tłumaczonej jako: filozofia niewolnicą teologii, lub też – aby nieco osłabić dosadność łacińskiego ancilla – filozofia służką teologii.

Na marginesie odnotujmy, że postawa św. Augustyna, czysto teoretycznie, jest tylko jedną z możliwych odpowiedzi na kwestię relacji wiary do rozumu, a więc także prawdy objawionej do prawdy naukowej, czy teologii do filozofii. Można przecież założyć, że pomiędzy tymi dwiema wartościami żadne relacje nie zachodzą, co zasadniczo przekreśla problem i sprawia, że nie trzeba go dalej dyskutować.

R1RzEWyorynhJ1

Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę, na której uwieczniony jest święty Augustyn. Mężczyzna ubrany jest w szaty biskupie. Na głowie ma tiarę. W prawej ręce trzyma serce, w lewej księgę.

Można też założyć równorzędność wiary i rozumu, jak w przyszłości, na długo po św. Augustynie i św. Anzelmie, zrobi to św. Tomasz Akwinata. Można w końcu starać się podważać wartość albo wiary, albo rozumu, przez co i samo rozważanie ich relacji znacznie się upraszcza.

Skupmy się jednak na tym, jak problem tejże relacji widział św. Anzelm, nie bez powodu nazywany w średniowieczu per Alter Augustinus (z łaciny tyle, co „Drugi Augustyn”, czy „Następny Augustyn”). Pomimo faktu, że już w wiekach średnich dostrzegano, że św. Anzelm idzie w swych rozważaniach tropem św. Augustyna, dostrzegamy w jego ujęciu pewne przesunięcie punktu ciężkości w opisywanej tu relacji. Twierdzenie, które można traktować jako podwalinę wszystkich jego przemyśleń, da się wyłożyć w stwierdzeniu: fides quaerens intellectum, czyli: „wiary poszukującej zrozumienia”, „wiary szukającej rozumu”. Odtąd bowiem rozum nie miał być czymś służebnym względem wiary, a więc tym, co ją dopełnia poprzez posłuszne podporządkowanie się, lecz miał się stać jej faktycznym dopełnieniem, gdyż rozum ma być drogą, na której wiara zyskuje swą pełnię. Jak stwierdził chrześcijański filozof:

Anzelm nie stara się więc zrozumieć, aby móc wierzyć, lecz wierzy, aby potrafić zrozumieć. Tak więc wiara nadal pełni rolę nadrzędną, jednak rozum staje się jedyną i konieczną do niej drogą. Jeśli Augustyn zakładał, że działalność rozumu ma zostać podporządkowana potrzebom wiary, to Anzelm uważał, że rozum jest jedynym sposobem, aby wiarę przeniknąć i umocnić. Inaczej ujmując tę różnicę można powiedzieć, że Augustyn uważał, że rozum jest wartościowy i przydatny tylko wtedy, jeśli jest podporządkowany potrzebom wiary, zaś dla Anzelma wiara potrzebuje rozumu i musi się na niego zdawać, aby być wiarą prawdziwą. Dla obu wiara była czymś nadrzędnym w stosunku do rozumu, jednak – jak wspomnieliśmy – obaj gdzie indziej kładli punkt ciężkości w tej relacji.

Anzelm uważał więc, że rozum ludzki jest czymś wolnym i w pełni autonomicznym, powinien jednak pozostawać w granicach dogmatów – tłumaczyć je i objaśniać. Prawda objawiona (wiara) musi zostać objaśniona w racjonalnych analizach (rozum). Z tych też powodów filozof szedł dalej, niż jacykolwiek jego poprzednicy. Uważał bowiem, że istnieje możliwość racjonalnego wyjaśnienia nie tylko prawd zawartych w objawieniu, ale też: Boga, jego cech, tajemnicy Trójcy, itd. Głosił więc postulat racjonalności (możliwości poznania dzięki rozumowi) nie tylko boskiego dzieła i boskich objawień, ale i samego Boga. Jeśli Bóg jest racjonalny, to jest i poznawalny. A w takim wypadku możemy go poznać, zrozumieć i określić. Podkreślmy przy tym fakt, który podkreślał sam Anzelm (chociażby w przytoczonym już cytacie), iż jego przekonania nie noszą śladów pychy. Filozof nie głosi przecież kultu rozumu, pragnie jedynie jak najlepiej poznać kwestie ostateczne, dotyczące prawd wiecznych – odkryć je na tyle, na ile pozwala na to ograniczony i skończony ludzki umysł – aby dzięki temu umocnić swą wiarę i przekuć ją w wiarę prawdziwą, a więc wspartą zrozumieniem.

OntologicznyontologiaOntologiczny dowód na istnienie Boga (i krytyka tegoż dowodu)

Słownik