Satyra

Satyra (łac. satura - mieszania) - utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska - wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, instytucje życia publicznego sposoby zachowań i mówienia. Wypowiedź satyryczna wyraża krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk życia, wyrasta z poczucia niestosowności, szkodliwości czy absurdalności pewnych sytuacji, nie proponuje jednak żadnych rozwiązań pozytywnych, wzorów lub ideałów, jej naturalnym żywiołem jest ośmieszająca negacja. W związku z tą jednostronnością satyry zwykło się mówić, że przedstawia ona rzeczywistość w »krzywym zwierciadle«, zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie lub pomniejszenie. W szerokim zakresie wykorzystuje chwyty karykaturykarykaturakarykatury i groteskigroteskagroteski. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską, mimo to w starożytnej Grecji była ona reprezentowana w różnorodnych formach, m.in. w komediikomediakomedii staroattyckiej. (…)
Wśród odmian twórczości satyrycznej zwykło się rozróżniać np: satyrę społeczno‑obyczajową (np. M. Rej, J. Kochanowski,
W. Potocki, I. Krasicki) czy satyrę polityczną (np. Wolter, J. Ursyn Niemcewicz).

sat Źródło: Satyra, [w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1988, s. 456–457.

Józef Tomasz Pokrzywniak Wstęp. O bezimienności satyrycznej krytyki

Zanim w ostatnich dniach sierpnia 1779 roku pojawiły się w sprzedaży Satyry Ignacego Krasickiego […] ich autor informował o swym nowym dziele […]: »Bawiłem się przez zimę pisaniem satyr, nie są zjadłe ani po imieniu rzeczy i ludzi zowią: niech się ich publicum nie boi, choćby i z druku wyszły«. W tym krótkim zdaniu zawarł Krasicki kilka podstawowych informacji, zacznijmy od tej, że jego utwory ludzi po imieniu nie zowią. Potwierdził ją bowiem w pierwszych wersach swego zbioru pisząc, iż satyra

[...] względów się wyrzeka.
Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka
(Do króla, w. 3‑4)

Podobnie rok wcześniej określił był Adam Naruszewicz swą postawę satyryka:

Lubo ja w szczególności nikomu nie łaję,
Czołem biję osobom, ganię obyczaje.
(Szlachetność, w. 171‑172)

W poetyce gatunku zasada bezimienności krytyki odgrywa ważną rolę; sporo uwagi poświęcił jej więc w Sztuce rymotwórczej Franciszek Ksawery Dmochowski. Zacytował przytoczone tu deklaracje obu satyryków i pisał dalej, że »satyra błędy ludzkie wytyka, lecz ludzi nie draźni«, że jej zadaniem jest »szydzić z wad, karcić błędy, oszczędzać osoby« i na koniec zalecał dobitnie:

Niechaj satyra będzie w wyrazach ostrożna,
Nie maluje tak osób, że je poznać można,
Lub, co gorsza, wymienia.

[…] Mimo liczebnej przewagi zwolenników bezimienności sprawa nie jest więc prosta i równie nieproste okazało się wyjaśnienie genezy i funkcji tej zasady. Pierwszą istotną próbę podjął w roku 1956 Stanisław Pietraszko. We wstępie do wydania Sztuki rymotwórczej pisał, że postulat bezimienności krytyki wynikał z samej istoty estetyki klasycystycznejklasycyzmklasycystycznej, w której zasada typowości należała do pryncypiówpryncypiumpryncypiów podstawowych. Dla typowości zaś najgroźniejsze mogły być rysy indywidualne, na przykład krytykowanych postaci, jako przypadkowe i nietrwałe. […]
W przekonaniu Stanisława Grzeszczuka to, że »satyry oświeceniowe były [...] skierowane nie przeciw konkretnym ludziom, lecz przeciw wadom«, wynika przede wszystkim z łagodnego, reformatorskiego nastawienia satyryków, którzy nie chcieli dążyć do zmiany stosunków społecznych. […] Najpełniej problemem satyrycznej krytyki zajęła się Alina Aleksandrowicz. Bezimienność, obok stosunku do zagadnień politycznych, uznała za jeden z podstawowych elementów w programie literackim obozu reform, który to program zadecydował o charakterze i funkcji oficjalnej satyry stanisławowskiej. […]

Tak więc zasada bezimienności krytyki w satyrze oświeceniowej okazała się postulatem estetycznym doktryny klasycyzmu, lecz postulatem specyficznie polskim. Nie miał on bowiem wsparcia ani w antycznych poetykach klasycznych, ani w L'art poètique Boileau. Wprost przeciwnie: był wyraźnie opozycyjny wobec jednoznacznie sformułowanych tam zasad. Był też wyraźnie sprzeczny z praktyką satyryków (Horacy, Persjusz, Juwenalis, Boileau), uważanych w Polsce prawie bez zastrzeżeń za autorów wzorowych.

bt Źródło: Józef Tomasz Pokrzywniak, Wstęp. O bezimienności satyrycznej krytyki, [w:] Ignacy Krasicki, Satyry i Listy, Wrocław 1988, s. I.