Przeczytaj
Przypomnij sobie sylwetki głównych przedstawicieli sceptycyzmu. Rozważ, czy pamiętasz, kim byli Pirron i Tymon, Arkezylaos i Karneades. Oceń, czym różnił się pirronizm od akademizmu.
Historia ruchu sceptyckiego
Za ojca sceptycyzmu uznawany jest Pirron z Elidy (ok. 360–ok. 285 r. p.n.e.), który wyłożył podstawowe założenia nurtu, a także wynikające z nich pojęcia moralno‑praktyczne, takie jak apatiaapatia (nieorzekanie), afazjaafazja (nieodczuwanie) i ataraksjaataraksja (niewzruszoność). Łącząc swoją naukę względem świata i wszelkich wydarzeń z postawą człowieka zdystansowanego i mądrego, przez co zyskał wielu uczniów, w tym Tymona z Fliuntu (325–235 r. p.n.e.), który bronił jego myśli, a dzięki pisanym satyrom wyśmiewał „dogmatyków”, tzn. filozofów artykułujących stanowcze twierdzenia odnośnie człowieka i rzeczywistości.
Ruch sceptycki nie był jednorodny. Co prawda wszyscy jego przedstawiciele szli drogą wyznaczoną przez Pirrona i rozbudowywali jego argumentację, a cały nurt zwano przez to „pirronizmem”, jednak z czasem zaczęto rozróżniać „pirronizm” właśnie, będący praktyczną postawą względem świata, i „akademizm” – formę sceptycyzmu uprawianą w platońskiej Akademii. Arkezylaos z Pitane, scholarcha (dyrektor) Akademii, używał sokratejsko‑platońskiej metody dialektycznej, prowadził dialog z rozmówcą w taki sposób, aby stale zbijać jego twierdzenia. Dzięki Arkezylaosowi akademizm stał się zwartym i spójnym zespołem twierdzeń stanowiących broń przeciw dogmatykom i ich tezom. Jednym z jego następców na Akademii był scholarcha Karneades z Cyreny (214–129 r. p.n.e.), który nieco odświeżył akademicki sceptycyzm i skupiał się zwłaszcza na intelektualnych sporach ze stoikami. Ci bowiem uważali, że ich twierdzenia są spójne oraz racjonalne, a także dające się udowodnić.
Epoka hellenistyczna w filozofii trwała aż po kres antyku, zatem sceptycyzm, stoicyzmstoicyzm i epikureizmepikureizm pozostały jej dominującymi formami. Nie oznacza to jednak, że nie przechodziły one przez pewne historyczne zmiany. Pewne odświeżenie nauki sceptyckiej sprawia, że można mówić o tak zwanym „młodym sceptycyzmie”, „trzecim sceptycyzmie” lub nawet o „neosceptycyzmie”. Jego przedstawiciele podzielali sceptycką naukę moralną i przyjmowali ją bez zastrzeżeń, skupili się więc na usystematyzowaniu i podsumowaniu argumentów dotyczących niemożliwości poznania świata, spisując je jako listy tzw. „tropów”. Najbardziej znanymi spośród przedstawicieli tej filozofii są m.in.: Ainezydem z Knossos (żył prawdopodobnie w I w. p.n.e.), Agrypa (działał na przełomie I i II w.) i Sekstus Empiryk (działający na przełomie II i III w.).
Dziesięć tropów sceptyków
Najbardziej zwarty i wyczerpujący w poglądach okazał się neopirronizm, który przedstawił najpełniejszą wykładnię idei całego ruchu. Do grona jego przedstawicieli należał wspomniany już Ainezydem. Zawdzięczamy mu listę dziesięciu dowodów, zwanych po prostu „tropami”, które podważają możliwość poznania świata poprzez zmysły.
Przeanalizuj poniższą listę tropów Ainezydema. Rozważ, czy ich następowanie po sobie jest logiczne i spójne. Zastanów się, czy filozof wyczerpał wszystkie możliwości błędów wynikających z poznania zmysłowego. Oceń także, czy niektóre tropy, ze względu na podobieństwo, dają się zredukować do innych.
Tropy Ainezydema
Człowiek posiada ok. 5 mln komórek węchowych, zaś pies – 200 mln. Psy zatem mają niewyobrażalnie lepszy węch, człowiek jednak dostrzega szerszą gamę barw, a pies nie widzi kolorów zielonego i czerwonego, odbiera je w odcieniach żółci, niebieskiego i szarości.
Ludzie z daltonizmem (deuteranopią) nie odróżniają kolorów zielonego i czerwonego. Zdarzają się też przypadki zaburzenia zwanego monochromatyzmem, który sprawia, że wszystkie kolory widzi się w odcieniach szarości.
Cynamon pachnie słodko, lecz w smaku jest gorzki. Nie można przy tym ocenić który zmysł „ma rację”, a który wprowadza w błąd.
Słodkie jabłko będzie wydawać się gorzkim po umyciu zębów, a to ze względu na laurylosiarczan sodu, odpowiedzialny za spienianie pasty.
Wiosło wzniesione w powietrze wydaje się proste, zaś zanurzone do połowy w wodzie wygląda na złamane.
Obserwując gwiazdy na nocnym niebie, widzi się tylko ich obraz z przeszłości. Jeśli jakaś gwiazda jest oddalona od Ziemi o sto tys. lat świetlnych, to dostrzega się jej obraz właśnie sprzed stu tys. lat, więc może ona już nie istnieć.
Drobna ilość piasku na dłoni wydaje się ostra i szorstka, lecz cała plaża usypana piaskiem okazje się miękka i przyjemna.
Za dnia las wydaje się przytulny i przyjemny, lecz w nocy – obcy i niebezpieczny.
Czarna kawa nie smakuje dzieciom, a to ze względu na jej cierpki i mocny smak. Natomiast dorośli, którzy przyzwyczaili się do tego, zazwyczaj cenią sobie jej pobudzające właściwości.
Arabowie (ze względu na wierzenia religijne) i wegetarianie (ze względu na światopogląd) uznają mięso świni za ohydne, zaś ludzie niepodzielający ich przekonań, ze smakiem zjedzą dobrze przyrządzony kotlet schabowy.
Empiria i rozum
Dla sceptyków było jasne, że jeśli nie jest się w stanie poznać świata, to nie można także dojść do pewnych wniosków na jego temat. Zmysły dostarczają bowiem rozumowi wadliwy materiał do rozważań. Ponadto rozum, ze swej natury równie nieskuteczny, zawsze popada w jeden z trzech błędów.
Błędne koło – gdy za pomocą jednej tezy udowadnia się drugą, a następnie drugą tezę tłumaczy się, używając pierwszej. W rzeczywistości w taki sposób nie udowadnia się niczego.
Regres ad infinitum – aby wytłumaczyć pewne pojęcie używa do tego innych pojęć, więc najpierw należy udowodnić te pojęcia za pomoc kolejnych pojęć itd.
Arbitralność spostrzeżeń – wynika stąd, że na rozumowanie ma wpływ punkt widzenia, przez co nie da się uprawiać namysłu niezależnego od przekonań i interesów.
Z całości tych rozważań wynika ogólny wniosek sceptyków: obserwuj świat, nagromadź możliwie dużo informacji o nim, a potem – zawieś osąd, nie wyciągaj żadnych wniosków na temat rzeczywistości i rzeczy, które w niej odkrywasz, aby nie wikłać się w bezproduktywne rozważania. Tylko w zgodzie z tą postawą życie będzie spokojne, więc szczęśliwe.
Słownik
(gr. alfaphialfasigmaίalfa – niemówienie, nieorzekanie) cecha typowa dla filozofii sceptyckiej, polega na niewyrażaniu opinii w żadnej kwestii i zawieszaniu osądu
(od gr. ἀpiάthetaepsiloniotaalfa, apateia – nieodczuwanie, nieodczuwalność) cecha typowa dla nurtów filozoficznych epoki hellenistycznej, zwłaszcza dla stoicyzmu i sceptycyzmu; polega na nieodczuwaniu emocji i uczuć, dzięki czemu zachowuje się duchową niezależność od świata
(gr. alfataualfarhoalfaxiiotaalfa – niewzruszenie, niewzruszoność) cecha typowa dla nurtów filozoficznych epoki hellenistycznej, zwłaszcza dla stoicyzmu i sceptycyzmu; polega na zachowaniu niewzruszoności względem otaczającego świata, tzn. względem wydarzeń, które mają miejsce; oznaka duchowej niezależności człowieka
jeden z trzech głównych nurtów filozofii okresu hellenistycznego, zainicjowany przez Epikura z Samos; w myśl tej doktryny w życiu powinno się zaspokajać tylko naturalne, niezbędne dla życia potrzeby i tylko z nich czerpać przyjemność (tzw. hedonizm umiarkowany); Epikur nauczał w swoim ogrodzie, do którego mógł wstąpić każdy przechodzień, aby nieco odpocząć, napić się wody i wziąć udział w przyjemnych, intelektualnych rozmowach
(gr. ἡ sigmatauomicronὰ ἡ piomicroniotakappaίlambdaeta, he stoa he poikile) jeden z trzech głównych nurtów filozofii okresu hellenistycznego, zainicjowany przez Zenona z Kition; system filozoficzny głoszący atomizm i zasadę niewzruszoności – nieodczuwania żadnych emocji, życia zdystansowanego do spraw bieżących i wyobcowania; Zenon nie był Ateńczykiem, nie mógł więc nabyć w mieście budynków do stworzenia własnej szkoły, wykładał zatem w bramie prowadzącej do miasta; nazwa nurtu pochodzi od greckiego określenia „brama malowana”