Model transformacji demograficznej - jego graficzne przedstawienie znajduje się tutaj (teoria przejścia demograficznego, teoria cyklu demograficznego). Przedstawia on fazy zmian demograficznych towarzyszących przemianom społeczno‑gospodarczym państw, uwzględniając współczynniki urodzeń i zgonów oraz związane z tym zmiany przyrostu naturalnego. Prezentuje też obecny podział społeczeństw pod względem struktury demograficznej. Państwa słabo rozwinięte znajdują się głównie w fazie II i III, a wysoko rozwinięte przeszły przez poszczególne etapy przemian demograficznych, osiągając fazę IV i V.

Oryginalna koncepcja modelu przejścia demograficznego zaproponowana przez Warrena Thomsona w 1929 roku przedstawiała cztery fazy rozwoju demograficznego, jednak w późniejszym czasie dodano jeszcze jedną, ostatnią, piątą fazę. Poszczególne fazy różnią się między sobą nie tylko współczynnikiem przyrostu naturalnego (a więc również współczynnikiem urodzeń i zgonów), ale także m.in.: współczynnikiem dzietnościwspółczynnik dzietnościwspółczynnikiem dzietności, wiekiem społeczeństwa, średnią długością trwania życia czy piramidą płci i wieku ludności.

R53Vi5upO9XO3

Schemat przedstawia fazy rozwoju demograficznego. Faza pierwsza to faza przedtransformacyjna (naturalnie zastojowa). Faza druga to faza wczesnej transformacji (progresywna wczesna). Faza trzecia to faza intensywnej transformacji (progresywna późna). Faza czwarta to faza później transformacji (zastojowo-dojrzała). Faza piąta to faza półtransformacyjna (regresywna).

W drugiej części fazy II i w pierwszej części fazy III kraje przechodzą eksplozję demograficznąeksplozja demograficzna eksplozję demograficzną na skutek bardzo wysokiego przyrostu naturalnego. Natomiast w drugiej części fazy III i w fazie IV następuje implozja demograficznaimplozja demograficzna implozja demograficzna.

Aby rozpoznać, w której fazie znajduje się ludność danego kraju, często analizuje się kształt piramidy płci i wieku społeczeństwa. Jest to graficzne zobrazowanie (wykres) struktury płci i wieku. Na osi pionowej przedstawia się poszczególne roczniki lub grupy wiekowe, a na osi poziomej – liczbę ludności (w formie bezwzględnej lub jej udziałów procentowych). Lewa strona wykresu przedstawia z reguły strukturę wieku mężczyzn, a prawa – kobiet. Bardzo często innymi kolorami zaznacza się także nadwyżkę liczby kobiet nad liczbą mężczyzn lub nadwyżkę liczb mężczyzn nad liczbą kobiet w poszczególnych rocznikach (lub grupach wiekowych). Każda piramida składa się z:

• podstawypodstawa piramidy ludności podstawy, która obrazuje strukturę płci i wieku roczników najmłodszych,

• wierzchołkawierzchołek piramidy ludności wierzchołka, który przedstawia strukturę płci i wieku roczników najstarszych,

• boków (ramion), które mogą być wklęsłe, wypukłe lub przyjmować inne nieregularne kształty.

Często także stawia się dwie granice wiekowe: 20 (lub 15) oraz 65 (lub 60), żeby rozróżnić odsetki populacji w trzech ekonomicznych grupach wiekowych.

Rfe9jq3KP7LRs

Schemat przedstawia piramidę płci i wieku ludności na świecie. Jest to graficzne zobrazowanie struktury płci i wieku. Na osi pionowej przedstawione są poszczególne grupy wiekowe, a na osi poziomej – udział procentowy ludności. Lewa strona wykresu dotyczy mężczyzn, a prawa – kobiet. Dodatkowo innymi kolorami zaznaczone zostały nadwyżki liczby kobiet nad liczbą mężczyzn lub nadwyżkę liczb mężczyzn nad liczbą kobiet w poszczególnych grupach wiekowych. Piramida jest stosunkowo szeroka od zera do 34. roku życia, następnie zaczyna się stopniowo zwężać ku górze. Najszersza jest w przedziale wiekowym od 0 do 4 lat - wynosi 9% w przypadku chłopców i nieco poniżej 9% w przypadku dziewczynek. Nadwyżka liczby mężczyzn nad liczbą kobiet występuje do 44. roku życia, powyżej jest nadwyżka liczby kobiet nad liczbą mężczyzn. Ludność w wieku: od narodzin do 19. roku życia stanowi 33,4%, od 20. do 64. roku życia 57,5%, od 65. roku i powyżej 9,1%.

Należy zwrócić uwagę, że podczas kategoryzacji państw według faz rozwoju demograficznego w niniejszym opracowaniu zwrócono największą uwagę na kształt piramidy ludności, współczynnik przyrostu naturalnego i współczynnik dzietności. Powodem tego było zachwianie relacji między współczynnikami urodzeń i zgonów, szczególnie w najbiedniejszych regionach świata. Dzięki rozwojowi medycyny i pomocy krajów wysoko rozwiniętych, współczynnik zgonów zmniejszył się tam do poziomu 10‑13‰, a współczynnik urodzeń - do 35‑45‰. Spowodowało to utrzymanie współczynnika przyrostu naturalnego na wysokim poziomie ok. 25‑35‰ (II faza). Współczynnik dzietności (ok. 4,5‑6,5) również wskazuje na przynależność tych państw do fazy II. Natomiast dzięki zmniejszeniu się współczynnika zgonów średnia długość trwania życia osiągnęła poziom późnej fazy II, a w nielicznych przypadkach - początek fazy III. Trudno zatem było przyporządkować państwa do konkretnych grup, ponieważ wystąpiło wiele rozbieżności między aktualnymi danymi statystycznymi a modelem. Poczyniono jednak największe starania, aby kategoryzacja ta była jak najbliższa prawdzie.

Aby lepiej zrozumieć sposób przyporządkowywania poszczególnych krajów do faz rozwoju, zapoznaj się z grafiką interaktywną w niniejszym e‑materiale.

Słownik